Fanarioti protiv Svetosavlja
„Prvi krstitelji srpski bili su i prvi pastiri srpski. Vreme je sakrilo imena njihova ali ne i plodove truda njihova. Daleko, daleko pre svete braće Kirila i Metodija javili su se oni u srpskom narodu, kao neobični putnici sa neobičnom blagovešću. Jer mnogo pre Solunskih Apostola spominju se pešternici, mučenici pa čak i episkopi srpski oko Pirota, u Hercegovini, u Trakiji i na Dunavu”- vladika sveti Nikolaj Ohridski.
,,Ni u najstarija vremena ni u doba kada je helenska moć bila vrhuncu Grci se nisu prostirali severnije od Olimpa, a njihova jedina naselja u Makedoniji i Trakiji činilo je nekoliko priobalnih kolonija. Prvobitno, istočno stanovništvo Rimskog Carstva sastojalo se od ilirskih, makedonskih i tračkih plemena… Noviji slovenski pisci tvrde da su Tračani i Dačani njihovi sunarodnici…Smatra se da su Srbi i Bugari samo za vreme Justinijanove vladavine pobili ili odveli u zatočeništvo severno od Dunava šest miliona ljudi… Najzad, slovenskim naseljavanjima i najezdama stanovništvo Istočnog Carstva je najpre uništeno, a zatim ponovo stvoreno…
Kada su Turci upali u Istočno Carstvo ono nije bilo naseljeno Grcima, nego skoro isključivo življem slovenskog porekla. Naša navika da Istočno Carstvo nazivamo grčkim ostavlja pogrešan utisak o njegovom sastavu. Carstvo je bilo rimsko, a Grci su bili samo činovnici i nisu činili nikakav narod… S izuzetkom jednog malog područja između reka Berata i Janjine, koje su posedovali Šiptari, Konstantinopolja i priobalnih grčkih gradova, cela oblast koja čini evropsku Tursku južno od Dunava bila je ili naseljena Slovenima ili podvlašćena njima. Čak su i u samoj Grčkoj slovenska osvajanja i naselja potisnula prvobitno stanovništvo, pa su današnji seljaci u okolini Atine, kao i oni u okolini Carigrada, ne samo slovenske krvi nego i govore ruskim jezikom… Sloveni su, prema tome, bili najznačajniji živalj Istočnog Carstva, a Srbija je bila njihovo uporište. Uspostavljanje osmanske vlasti u Evropi zavisilo je od moći Srba da se odupru i od njihove snage kada su bili pokoreni“; v. David Urquhart, A Fragment of the History of Serbia: 1843, Belgrade, Archives of Serbia, 1989, str. 29-30, 36 i 141-143, 147.
Od praslovenskog razdvajanja u rusko i srbsko narodno stablo traju neprekinute duhovne veze Srba i Rusa, sve do čuvene 1185. godine, kada je jedan ruski kaluđer uputio u pravcu monaškog života mladog kraljevića Rastka Nemanjića, budućeg Svetog Savu. Sveti Sava je bio, takoreći, prvi slovenofil , kao i ,,osnivač i ostalih pravoslavnih slovenskih crkava”. Samim osnivanjem manastira Hilandara – još jednog slovenskog manastira na Atonu, Sv. Sava i Sv. Simeon su trajno zadužili slovenski svet, uprkos snažnom protivljenju grčke bratije manastira Vatopeda. Grčko bratstvo, znajući da će gubitkom darežljivih ktitora znatno usahnuti dotadašnji prihodi, činilo je sve da spreči osnivanje Hilandara (V. Ćorović, Sveta Gora i Hilandar, str. 57). Sveti Sava beše upoznao slabe strane grčkog karaktera, a pokorenje grčkog carstva od krstaša očigledno mu je dokazalo da Grci nisu u stanju da ostanu na čelu tog sveta (S. Troicki). Dakle, Sveti Sava je bio protivnik političke i kulturne hegemonije Grka u tadašnjem vremenu.
Sveti Sava je, po Ilovičkom prepisu Zakonopravila, napisao da je znanja zamagljena grčkom mudrošću preveo na svetlo slovenskog jezika i za njega je sve znanje – spoznaja, svetlost; svetlost razumna koja prosvećuje – nešto sasvim različito u odnosu na grčku nauku. Aton u njegovo doba beše sveopšta svetinja, stecište Bugara, Grka, Rusa, Gruzina, Srba i Vlaha; prava pravoslavna Liga te epohe. Sveti Sava je bio „nezvanični, ali od sviju priznati predsednik te Lige”, dok se sama „Atoska Gora” nalazila „u Srpskoj zemlji”. Borac protiv romejskog klerikalizma, Sveti Sava je odbacio strašnu antitezu Bog-Čovek kao i tezu da se Bogu služi ognjem i mačem i sačuvao slovensku, svetojovansku veru, prema kojoj se Bogu i Hristu-Bogočoveku služi ljubavlju. Homatijan je zato, kao i drugi zavojevački sveštenici, iz šovinističke zaslepljenosti napadao Svetog Savu i zvao ga bogomoljcem. Stremljenja Sv. Save nisu poznavala državne granice i svetosavska vera, bogonosilačka, nije imala lokalne težnje i bila je opštečovečanska. ,,Stuknuo je zauvek panjelinski šovinizam, stvaranjem srpske samostalne Crkve, nezavisne od Carigrada“, istakao je sveti vladika Nikolaj Velimirović. Sveti Sava je neobične sile svoga genija koristio za izmirenje i zbliženje pravoslavnih naroda, stvarao i ukrepljivao čvrste veze balkanskih naroda putem brakova u vladalačkim domovima.
Godine 1219. zalaganjem Svetog Save, srbska država dobija svoga arhiepiskopa a Savini novopostavljeni episkopi zatekoše krajnji nered i zapuštenost u narodu, svuda gde su ranije Grci stolovali. Iako beše pristala na to, Carigradska patrijaršija nije propuštala priliku da stvar preinači. Tako je 1274. godine, prilikom sklapanja unije u Lionu, pokušala da ukine slovenske crkve, dok se 1335. godine u Sintagmi Matije Vlastara jednostavno ignoriše postojanje Srbske i Bugarske crkve (S. Troicki, Crkveno-politička ideologija Svetosavske krmčije i vlastareve sintagme , Beograd, 1953, str. 192). „Ne kažu koji, naime, zakon ili kanon traže, da dodeljivanje titule poglavaru jedne autokefalne Crkve bude izvršeno sa dozvolom druge Crkve – a ne kažu stoga što takvih zakona ili kanona u Pravoslavnoj crkvi nema”, isto, str. 200. Prema kanonskom učenju, Carigradska crkva je ,,potpuno jednaka u pogledu svojih prava sa drugim autokefalnim crkvama i nema nijednog prava koje ne bi pripadalo svima im”(S. V. Troicki, Crkveno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2011, str. 423).
Rimski papisti behu, koristeći političku i vojnu nemoć Istočne imperije nakon teške venecijanske vladavine, postavili prvu osnovu Unije, potčinivši Pravoslavne Grke odlukama papskog Lionskog sabora (1274) još za vreme imperatora Mihaila Paleologa i patrijarha Jovana Veka. Kao druga osnova, poslužio je konačni tiranski zahtev pape Evgenija IV da se istočni hrišćani, koji su se našli u teškom položaju, u potpunosti potčine Feraro-Florentinskom saboru (1439). U Srbiji srednjeg veka, koja je stremila dobrom i lepom, čija je sakralna umetnost nastajala iz „shvatanja sveta” , čiji je čovek bio sazdan „po obrazu i podobiju Božjem”, dok je srbsko „otačastvo stvoreno po slici Božijoj” (Domentijan), vladar je, poput Stefana Prvovenčanog, „pravdom i istinom i ljubavlju bogoljubac prema ništima bio svetlo ukrašen i vrlo izvrstan” (Teodosije). Sudovi u tadašnjoj Srbiji sude na osnovu običajnog prava, Svetosavskog Zakonopravila i Dušanovog Zakonika. U takvoj Srbiji unija nije imala nikakve mogućnosti da zaživi.
Lionska i Florentinska unija su oslabile Romeju, izloživši iznemogli Carigrad (Novi Rim) nadiranju divljih turskih plemena. Još 1274. godine, prilikom sklapanja unije u Lionu, Srbi nisu uzeli učešća u njoj, a srbski svetogorci nisu priznavali vasilevsa Mihaila VIII Paleologa za pravovernog cara posle sklapanja unije, štaviše Hilandarci su ga smatrali za jeretika. Bivši hilandarski iguman, arhiepiskop Danilo II, ovako je pisao o caru Mihailu Paleologu: „Jer prorok i Bogootac reče: Muž krvi i varljiv neće dočekati polovine svojih dana. Ovom nečastivom ne dade Gospod ni da očima vidi državu i nasledstvo ovog blagočastivoga i hristoljubivoga. Jer ovaj hulni car, đavolom nagovoren, sličan je onom lukavom predatelju koji odstupi od svetlosti u tamu, kao što i ovaj Paleolog odlučivši se od hrišćanske vere uze veru latinsku… Jer reče: Ljuta je smrt grešnika. I tu veliku žalost i plač učiniše nad ovim nečastivim carem. I uzevši njegovo nepotrebno telo, opet vrativši se, položiše ga u gradu zvanom Silivrija, koji je na obali mora…”
I car „Srbije i Romanije” (fere totius imperii Romaniae dominus) Dušan, duhovno čedo starca Isaije i ktitor Esfigmena i Velike Lavre, beše ponudio sv. Grigoriju Palami prelazak u svoje carstvo (Sveta Gora je ušla u sastav Srbije), nudeći mu zaštitu od Grka zilota i progona kojima je bio izložen. Prot Svete Gore bio je tada po svome uticaju takmac patrijarhov, a srbski car Dušan je svetogorskog prota Nifona zamenio sa Antonijem, prvim Srbinom na čelu Protata, u jesen 1347. godine. Niko nije pokazao toliku predusretljivost prema drskim antisrbskim zahtevima Grka Atosa kao car Dušan, oslobodivši ih od nameta, dajući im povelje i povlastice, darivajući ih novim posedima i prihodima; v. V. Ćorović, Sveta Gora i Hilandar, Manastir Hilandar, Beograd, 1985, str. 124-135. Srednjovekovna Srbija je tada bila jedina slovenska zemlja koja je stvarno usvojila učenje isihasta, i to ne samo kao ,,dogmat nametnut od strane crkvene vlasti, već kao teološki sistem koji je protkan istančanim bogoslovskim i filosofskim pojmovima” (A.-E. Tahiaos). U žitiju Grigorija Sinaita se kaže da se isihastičko učenje širilo, ne samo kod Romeja i Bugara nego pak ,,i kod samih Srba i dalje”; a to ,,dalje” se svakako odnosilo na vlaške i ruske zemlje. Srbski car Dušan je, na Zakonodavnom saboru, sebe stavio ispred vlastele, ali ispred sebe je stavio sveštenstvo, naglašavajući primat duhovnog nad zemaljskim.
Vladar je kod Srba predstavljao um i silu, shvatan je kao činilac ravnoteže, dok je poštovanje sveštenstva bilo poštovanje uma (koji „caruje”), a ne snage i sile. Jasno je da je Dušanov zakonik mnoge članove morao da preuzme iz Savinog Zakonopravila, opitne enciklopedije atonskog pravoverja. Naravno da je pod Dušanom najstrožije bilo zabranjeno da se pod uticajem latinske jeresi prelazi u azimstvo, kao i latinska propaganda i mešoviti brakovi. Svetovne vlasti nisu imale pravo da sude duhovne parnice, dok su, obratno, crkvene vlasti bile pravno nadležne da sude i svetovne predmete (A. V. Solovjev). Kada se car Dušan proglasio carem u Seru 1345. godine, sazvao je u saglasju sa arhiepiskopom pećskim Janićijem I, crkveno-državni sabor u Skoplju 1346. godine radi ustanovljenja Srbske patrijaršije, kako bi ga srbski patrijarh krunisao carskom krunom, kojemu saboru su prisustvovali bugarski patrijarh Simeun i bugarski arhijereji, ohridski ahriepiskop Nikola sa svojim kliricima, grčki mitropoliti iz Makedonije i Tesalije, kao i igumani glavnih manastira Svete Gore Atonske. Svi oni jednoglasno izabraše pećskog arhiepiskopa Janićija za patrijarha srbskog, na Cveti 1346. godine. Tadašnji vaseljenski patrijarh Jovan XIV nije se bunio niti anatemisao Pećsku patrijaršiju ni novopostavljenog patrijarha Janićija, kao ni srbsku carevinu ni narod. Ni njegov naslednik, patrijarh vaseljenski Isidor, nije anatemisao srbsku patrijaršiju, sve do vremena cara-uzurpatora Jovan Kantakuzina, nepomirljivog neprijatelja cara Dušana i Srba.
Kantakuzin izabra svog miljenika Kalista za patrijarha posle Isidorove smrti, 1350. godine, ali ni on ne izreče tada nikakvu anatemu protiv srbske crkve. Međutim, kada car Dušan podvlasti svu Makedoniju i veće delove Epira i Tesalije, gde je bilo i mitropolita grčkih, Kantakuzin i Kalist podgovore Grke klirike da ne priznaju crkvenu vlast pećskog patrijarha nad sobom, i to nakon sedam godina od pada pod carstvo Dušanovo. Kada ih je srbski patrijarh Janićije svrgao s eparhija i postavio na njihova mesta srbske arhijereje, Grci se povuku na romejsko zemljište. Tek tada, sve navedeno zasmeta raspadajućem Istočnom Rimu, pa je odlukom carigradskog patrijarha Kalista, donetoj pod pritiskom cara Jovana Kantakuzina između 1352. i proleća 1353. godine, „izopštena i osuđena na odlučenje”, srbska carevina, car Dušan Silni, patrijarh Janićije, pećka patrijaršija i celi srbski narod. ,,Grci i Turci kad čuše za prijeku smrt Dušanovu, silno se obradovaše, a još većma se obradovaše, kad ih srpska vojska ostavi s mirom i mirno se raziđe. A veli se, da Dušan i nije umro od groznice, kao što se misli, nego da su ga Grci potajno otrovali. To je vrlo moguće, ali nije izvjesno“; v. Sima Lukin Lazić, Kratka povjesnica Srba od postanja srpstva do danas, reprint izdanje, IKP Nikola Pašić-Slobodna Knjiga, Beograd, 1998, str. 43.
Kalist, koji je anatemisao sve što je srbsko, doživeo je da posle smrti Dušanove ode u Ser njegovoj udovici carici Jeleni, radi pomirenja Carigradske i Pećske patrijaršije i dogovora za zajedničku akciju protiv muslimanske najezde iz Azije, gde je iznenada umro 1363. godine, i gde ga je carica Jelena s najvećim počastima sahranila. Njegove patrijarške kosti ostaše da počivaju u Srpskoj Carevini i u crkvenoj oblasti Pećske patrijaršije, na koje je on lično izrekao anatemu! Kakva pouka silnijema ovoga svijeta! ; v. Nićifor Dučić, Vaseljenska Patrijaršija i srpsko crkveno pitanje, Beograd, 1897, str. 30. Lukavi Kantakuzin smerao je da tom anatemom omete cara Dušana u napredovanju i širenju carstva na štetu iznemogle i stare Romeje, jer mu se nije mogao oružano odupreti i pošto je opazio da se i u Carigradu zameće i raste Dušanova stranka. Ta anatema je bila čisto politička stvar, jer je Dušanov saborni postupak potvrđen kanonima Vaseljenskih Sabora IV i VI. U 17. je pravilu IV Sabora rečeno: ,,Ako je carskom vlašću sagrađen novi grad, ili se sagradi, da se prema tome i crkvene vlasti rasporede“. I Trulski Sabor to kaže, kao i vaseljenski patrijarh Fotije: ,,Prava crkvena naročito parohijska (eparhijska) valja udešavati prema političkim oblastima“(N. Dučić, isto, str. 28-29). Kasnije je Kantakuzin samovoljno svrgao i patrijarha Kalista, pa je postavio poslušnog Filotija, kako bi ovaj krunisao njegovog sina Matiju na oteti carski presto. Kalista je na tron opet vratio car Jovan Paleolog oko 1355. godine, a po Kalistovoj smrti, postavi Paleolog Filotija koji stupi u pregovore s despotom Jovanom Uglješom 1368. godine o pomirenju Carigrada sa Srbskom Crkvom u Uglješinoj oblasti Drame. Do pomirenja tada ne dođe, jer navališe Turci u Trakiju i Makedoniju, a despot Uglješa nesrećno pogibe sa braćom Vukašinom i Gojkom u boju na Marici, 1371. godine. Sveta Gora Atonska nije pristala na anatemu srbske patrijaršije od strane Carigrada, sve do posle Maričke bitke, kada izbijaju sporovi i neuglasice između srbskih i grčkih monaha.
Posle Maričke bitke, kada se Sveta Gora vraća pod grčku vlast, u delegaciji koju je 1375. godine car Lazar poslao u Carigrad da poradi na ,,razrešenju odlučenja” srbskih monaha na Svetoj Gori, nalazio se i monah Nikodim i to kao „tlkovatelj” (tumač), u pratnji starca Isaije. To je bio težak istorijski period kada ,,ne primahu Grci u opštenje prečistih i božanstvenih tajni srpske sveštenonačelnike, nego ih štaviše huljahu“. Srpski patrijarh Sava IV je jedva dao svoj pristanak na izmirenje starcu Isaiji, smatrajući kletvu ,,nepravednom i zlobnom grčkom osvetom“; v. Azbučnik Srpske pravoslavne crkve po Radoslavu Grujiću, BIGZ-Muzej SPC, Beograd, 1993, str. 195.
Iz nove knjige Srđana Novakovića Grci i Fanar, Beograd, 2020
Knjigu možete nabaviti po ceni od 680 dinara putem tel. 064 3433854 ili na mejl novak@tiscali.it
Izvor: Vaseljenska
