Pravoslavlje kao nacionalni štit u Bosanskoj Krajini
Bosanska Krajina se prostire na zapadnom dijelu današnje teritorije Bosne i Hercegovine. Od XVI vijeka nastanjena je u najvećoj mjeri srpskim etničkim življem. Srbi su učinili demografski priliv u Krajinu doseljavajući se iz središta srednjovjekovne države. U Bosanskoj Krajini je bilo Srba starosjedelaca, a bilo je i nešto Hrvata, naročito u krajevima oko donjeg toka Une. Dio Srba je kroz islamizaciju gubio prirodnu narodnu svijest i osjećaj, da bi zajedno sa Turcima činio muslimanski dio vladajućeg i povlašćenog stanovništva.
Srbi su na tim prostorima bili uvučeni u vrtlog međusobnih imperijalnih sukoba Turske, Austrije i Mletačke Republike. Tu je ipak pripadnost pavoslavlju davala srpskom narodu podstreka za nacionalno održavanje. U dinarskim pojasevima se, naime, upravo kroz sukobe i ratove velikih sila obrazovao poseban tip srpskog nacionalnog karaktera.
Ratujući i angažujući se u vojnim pohodima na strani hrišćanskih sila protiv Turaka, Srbi su se nadali vaskrsu svoje stare državnosti. S druge strane, turska država je na izvjestan način poštovala pravoslavnu vjeru, nalazeći oslonac u pravoslavnom sveštenstvu za modus vivendi sa hrišćanima u islamskoj šerijatskoj državi. Patrijarsi su bili narodne vođe – „milet baše“, a islam kao religija, u startu je hrišćanima davao status „zimija“, onih koji po islamskom shvatanju, imaju svete knjige i posjeduju izvjesna nebeska otkrivenja.
Zbog nedostatka autentičnih izvora nije uvijek lako pratiti kako se razvijala organizacija Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini. Smatra se, međutim, s pravom da je iz manastira Banje Pribojske u manastir Rmanj na ušću u Unu sredinom XVI vijeka premješteno sjedište mitropolita dabrobosanskog. Brojnu snagu monaštva i slavu tog mitropolitskog centra potvrđuje zapis o seobi mitropolita Gavrila Avramovića iz Rmnja u manastir Marču 1578. godine.
U tom dokumentu se ističe da je „narod ispod varvarskog tiranskog jarma svojevoljno izašao i pod senu i zaštitu sveštenog rimskog carstva došao. U ono vreme je izašao mitropolit Gavrilo sa svim kaluđerima, jeromonasima i monasima, brojem njih 70 iz Bosne, iz blizine velikog turskog grada Bihaća… iz manastira zvanog Rmanj, hrama Sv. Nikolaja Čudotvorca, i sve manastirske stvari, knjige i srebrne utvari preneo, koje se i danas nalaze u Marči“.
U zapadnoj Bosni, uz Rmanj, stoje i Moštanica, Gomionica, Liplje, Stuplje, Gostović, Gnionica kod Modriče, Krupa na Vrbasu. Uslovno njima možemo pridružiti Detlak kod Dervente.
Postoje svjedočantsva o monaškim naseobinama, odnosno pravoslavnim manastirima što su kroz vrtoglava zbivanja tokom vijekova nestali, u kojima je opštežiteljni život utrnuo. U Peckoj kod Mrkonjić Grada postojao je srpski manastir o kome tursku defter iz 1517. godine bilježi: „stari manastir… U njemu (je) jedan kaluđer po imenu Mojsije. Da ne plaća harač…“
Narodno pamćenje, dokumentovano i toponomastičkim naznačenjima, svjedoči o nizu gotovo zaboravljenih, a nekada značajnih manastirskih sjedišta. Manastir u Golubiću kraj Bihaća je bio posvećen Svetom Georgiju, u selu Mali Račić za jedan toponim postoji toponim „Kaluđersko polje“. Manastir Lipnik na brdu Kućan kod Sanskog Mosta, posvećen Svetom Iliji poharan je 1851. godine od nasilnika Kara-Hodže iz Cazinske Krajine. U epskoj poeziji se sa ponosom pjeva o manastiru Gomela koji se nalazio na „granici ljutoj“. Manastir je bio posvećen Svetoj velikomučenici Marini i nalazio se, takođe, u blizini Cazina.
U Koluniću kod Bosanskog Petrovca je postojao manastir Panađur, smatra se da je bio posvećen Svetom mučeniku Georgiju, a danas se zove i „Grčka crkva“. Sačuvani pečat ukazuje na nekadašnje postojanje manastira Hlabostin ili Labostin kod Duvna. Drugi manastiri su bili raspoređeni po lokacijama: kod Bosanskog Grahova manastir Gradini i manastir „na Mramorskom groblju“, manastir Visućica bio je kod Drvara na ušću Visućice u Unac ispod starog Visuć-grada, zatim manastir Treskavac kod Ključa, manastir Medna i manastir Grčka crkva kod Bjelaja.
Ovim istorijsko-geografskim ekskursom posvjedočavamo da je organizacija Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini u pomenutom razdoblju bila prilično razgranata i da su manastiri očigledno bili brojni, odnosno da su monasi na različitim staništima uspjevali da obnove manastirski život, sprovođenje zavjeta i podviga. A monasi su upravo kao najelitniji hrišćanski stalež davali kandidate za visoku hijerarhiju.
Sa širenjem turskih granica dolazi i do etničkih promjena u Bosanskoj Krajini. Na to područje se intezivnije doseljava srpsko stanovništvo iz središnjih dijelova srednjovjekovne srpske države. Krajina na taj način prihvata istorijske tradicije i predanja Svetosavske kolijevke i Kosovskog ciklusa. Kod Grahova, na primjer, jedno brdo dobija ime Savino brdo, a u pričama krajiškim Sveti Sava je zaštitnik naroda od neke novotarske, „kranjske“ vjere, tj. Krnje vjere koja je iznjedrila hrišćansko predanje.
Dobar sud o značaju ovakvih istoriografskih tradicija u Krajini donio je Vaso Čubrilović: „Uspomene na prošlost i na staru državu, veze Bosanske Krajine sa ostalim srpskim zemljama i narodna pesma sa crkvom – kao i svugdje među Srbima – učinili su da je narod u Krajini i za vreme najtežih vremena na granici očuvao rasnu svežinu, ponos i svest o zajednici sa ostalim delovima našeg naroda.“
U dolini Unca, narod je pripovjedao o „nijetu“, vjeri koja se odnosila neprijateljski i preteći prema pravoslavlju. Riječ je o pokušaju unijaćenja, nametanja Srbima unije sa rimskim papom, odakle je izvedena riječ „nijet“ (non unitus). Srpsko narodno predanje je prema pamćenju i drugim tragovima pod „nijetom“ i „krnjom vjerom“ podrazumijevao ništavnost i nepotpunost rimokatoličanstva.
Oko 1592. godine u zapadnjačkim izvorima se pominje „pop Radoslav kao biskup pounskih Srba“. On kao proto nije mogao biti episkop, nego sveštenik sa namjesničkim (vikarnim) ovlašćenjima. Ali baš postojanje takvog horoepiskopa ukazuje na činjenicu da je Bosanska Krajina imala prilično dobru crkvenu ustrojenost krajem XVI vijeka. Po svoj prilici bila je izdjeljena administrativno na više eparhija. Ne samo narodno predanje kazuje da je to nekada bilo zlatno doba za pravoslavlje u Bosankoj Krajini, pošto je „cijela dolina Unca“ u kojoj se nalazi i Prekaja, „mirisala na tamjan“.
O organizaciji Srpske pravoslavne crkve u Zapadnoj Bosni XVI i XVII vijeku ne postoji mnogo sačuvanih dokumenata. (…) Bosanska Krajina dala je krupan doprinos nacionalnom izdizanju Srpstva i oslobođenju od turskog jarma. Nažalost, snage su se na ovom području trošile, a učinak i ishod borbe bili su ispod očekivanja. Dobrovoljci su hitali ka Karađorđevim ustaničkim redovima, dok je sveštenstvo među narodom kroz besjedu i pouku raspirivalo oslobodilačke nade. Iz sačuvanih dokumenata doznajemo da je u prvoj deceniji XIX vijeka četovao pop Dimitrije Stojanović iz Srpskog Volara kod Ljubije, a da je sveštenik Jovan iz Livna održavao živu prepisku sa Karađorđevim ustanicima. O tim djelatnostima su turske vlasti bile dobro obavještene i strogo su kažnjavale „remetioce“ i „bukače“. Godine 1821, na početku Grčkog ustanka, obješen je u Krnjeuši tamošnji paroh Pilip Karanović. Nasilje turskih vlasti, i vjerski motivisano, a držvnim aparatom i društvenim sistemom sprovođeno, moralo je da, po prirodi stvari, izazove srpski revolt. To je tačno prognozirao fratar Ivan Franjo Jukić kada je još 1848. godine zapisao: „Ako se ikada u Bosni raja za oružije prihvati, to će najprije u Krajini, budući da je ovdje najviše pritješnjena, a car joj ne može pomoći, kako sad okolnosti stoje.“
Prizor djede obješenog na drvetu, koji je tu visio cijeli dan, urezao se u dušu malog Đorđa, koji će kasnije postati sveštenik, u narodu poznati pop Đoko Karan Karanović. I on je, kao sveštenik i srpski nacionalni tribun imao silne probleme sa turskim vlastima.
Pobjegavši iz zarobljeništva u Maloj Aziji, i dočepavši se Kneževine Srbije, na prve vijesti o ustanku 1875. godine pohitao je u Bosansku Krajinu. Odmah je stupio u vezu sa iskusnim ratnicima iz vremena Doljanske bune 1858. – popom Vajanom, protom Stojanovićem i Mihajlom Popovićem.
Istakavši se, na povratku u Bosnu, u borbama sa Turcima u okolini Cazina, sa vojvodom Golubom Babićem, Jovom Despotovićem i drugim vojvodama, tukao je Turke na Čađavici, Ivanjskoj, na Gradini kod Grahova, kod Dubovika, Arapuše, Sanice…
Na turske pokliče Alahu i proroku Muhamedu, četari popa Karana su pjevali:
Bjež’te Turci zarana,
Eto popa Karana!
I on nosi sablju zmiju
Bjež’te Turci u Aziju!
Pop Đoko Karan Karanović bio je oličenje srpskog krajiškog ponosa i junaštva. Nije bio jedini koji je uz krst nosio i mač, koji je pored Jevanđelja propovijedao narodu epske pjesme i podučavao da na zlo treba odgovoriti pravednom silom.
Sveštenstvo Bosanske Krajine dalo je velikih žrtava u oslobodilačkim naporima. U Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1878. godine živog učešća su uzeli monasi iz manastira Rmanj Ilija i David Grubor, Pero Zorić i Ilija Bilbija. David Grubor je bio ranjen u glavu prilikom okršaja i čišćenja Unca od Turaka u jesen 1875. godine. Ustanici su se napajali moralnom snagom koja je opstajala u starovremenskoj i pradedovskoj vjeri, poetskoj mješavini epskog predanja i hrišćanskog učenja. Petar Karađorđević (Mrkonjić) u Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875 Vođe bosansko-hercegovačkog ustanka 1875-1878 Pop Karan
Jeromonasi Ilija Babić i David Grubor sa sveštenikom iz Plavna Petrom Petranovićem su nakon Svete Liturgije osveštali ustanički barjak na ruševinama crkve u Tiškovcu.
Od sveštenika se kao ustanički komandant pored pomenutog popa Karana isticao i Vajan Kovačević. Uz njih nisu zaostajali ni sveštenici Lazar Ćulibrk i Luka Nedimović. U Bosanskoj privremenoj narodnoj vladi je sjedio sveštenik Jovo Pećanac, ali i fra Bobo Drežnjak. Ustanak su pomagali nacionalni prvaci sa Tromeđe među kojima i pravoslavni sveštenici Petar Petranović iz Plavna, Dane Budisavljević sa Osredaka, paroh iz Srba Todor Vovjodić, paroh u ličkoj Suvaji Danilo Čučković…
Krajem 1876. godine ustanička teritorija u Bosanskoj Krajini išla je linijomk Šator – Rore – Crni Vrh – Klekovača – Osjenica – Martin Brod – lička strana. Od žitelja prekajske parohije junalki se pokazao Petar Srdić koji je poginuo na Ključu zamjenivši svoju glavu sa četvoricom Turaka. Krah južnobosanskog ustanka je donio zgarišta u sva srpska sela pomenute oblasti; stanovništvo je izbjeglo uglavnom u Dalmaciju, a nešto manje u Liku.
Pravoslavno sveštenstvo je, zapravo, u svim nacionalnim pokretima u Bosanskoj Krajini XIX vijeku imalo dominatnu ulogu. Sve srpske bune protiv turske vlasti predvodili su u stvari sveštenici: Jančićeva buna 1809, Mašićka 1834, Doljanska 1858, kao i Bosansko-hercegovački ustanak 1875-1878.
Srpska pravoslavna crkva u Bosanskoj Krajini je doprinijela sticanju ogromne nacionalne energije koja je izdržala i dolazeću austro-ugarsku okupaciju 1878. i aneksiju 1908. godine.
(Skrećeni tekst preuzet iz monografije „Prekaja – parohija u Bosanskoj Krajini (1878-2008), Radovana Pilipovića, Banja Luka – Bosanski Petrovac, str 15-24)
Izvor: Rasen Srbi u BIH
