Ser Džon Evans: Domaći muslimani su čistokrvni Sloveni (Srbi) i svi govore srpskim jezikom

Ser Artur Džon Evans (1851-1941.) je bio britanski istoričar i arheolog koji je vršio arheološka istraživanja na Balkanskom poluostrvu, a čuven je po otkriću lokaliteta minojske kulture u Knososu na Kritu. Njegova otkrića su osvijetlila praistorijsko doba egejskog područja i pružila materijal za određivanje hronologije egejske kulture. Osim značajnih radova iz arheologije (najpoznatija djela: Cretan Pictographs and Prae-Phoenician Script, The Mycenaean Tree and Pillar Cult, The Palace of Minos, Antiquarian Researches in Illyricum, I-IV), napisao je Ilirska pisma (Illyrian Letters, 1878) o zapadnobalkanskim zemljama uoči austrijske okupacije Bosne i Hercegovine, te Kroz Bosnu i Hercegovinu (Through Bosnia and Herzegovina on Foot During the Insurrection: with an historical review of Bosnia, and a glimpse at the Croats, Slavonians, and the ancient republic of Ragusa, 1875.), koja je bila toliko popularna da je izašla u još dva izdanja, 1876. i 1877.

Izabrana pisma Artura Džona Evansa, koja je slao „Mančester Gardijanu“ kao putopisac i istraživač na Balkanu, predstavljaju njegova saznanja o ilirskim provincijama posebno o teškoj 1877. godini na ovim prostorima. Autor govori o žalosnom stanju u Bosni, svakodnevnom nasilju, o bijedi izbjeglica, okrutnosti Austrougara, o pobunama i nametnutom životu ovdašnjim pokrajinama, o „gerilskim operacijama između Turaka i pobunjenika“. Evans je htio da nemoralnu politiku Austrougarske razotkrije i ne dozvoli da se tišinom prekrije vladavina terora u Bosni u drugoj polovini 19. vijeka.

Ovdje prenosimo sedmo pismo iz knjige “Ilirska pisma“ iz feljtona objavljenog u “Glasu Srpske“ koji je izlazio od 2. do 22. juna 2009. godine.

U mogućnosti sam da pošaljem izvesne detalje o objavljivanju novog turskog ustava u južnoj Bosni. Izvor moje informacije dovoljno ilustruje naročit položaj muhamedanaca u Bosni i, uprkos verskih razlika, postojeće odnose između dominantne kaste i njihovih hrišćanskih rođaka.

Moji su čitaoci nesumnjivo svesni činjenice da u Bosni, striktno govoreći, skoro nema Turaka. Turskim jezikom govori samo mala grupa osmanlijskih službenika i vojska. Međutim, domaći muslimani su, kao i raja koju zlostavljaju, punokrvni Sloveni i svi govore zajedničkim srpskim jezikom.

Domaći muslimani većinom su prvobitno pripadali onom delu progonjene puritanske sekte koja je, prilikom turske invazije, sa dobrodošlicom dočekala u to vreme tolerantnije Turke i tako posle otpala od nacionalne zajednice. Još nikad bosanski muslimani nisu zaboravili da su njihovi preci jednom bili hrišćani. I pored toga što su postali fanatici, izgleda da bi se lako vratili hrišćanstvu samo kad bi videli da je sudbina protiv njih.

Granica između dva osvajača

Primera radi navodim kako je „kismet“ bio odlučno protiv muhamedanskog stanovništva Udbine, onog starog turskog kraja koji je već dugo pod austrijskom upravom, a sada je sastavni deo Hrvatske. Šta se nekad tamo događalo? Stanovništvo, nekad muslimansko, sada je do poslednjeg čoveka hrišćansko i svoju muhamedansku prošlost odaju samo porodična prezimena kao što su Osmanići, Abdulići i drugi. En passant primetio bih da je primer Udbine ekstremno sugestivan za eventualni preokret Bosne ako bi jednom pala u hrišćanske ruke. Međutim, moju neposrednu pažnju više danas privlači to što nikad ne bih bio u mogućnosti da pružim neke interesantne detalje o načinu kako je novi turski Ustav interpretiran među bosanskim muslimanima da nije neobične istorije i odnosa pograničnih seljaka, o kojima sada pišem.

Mada su promenili svoju veru, stanovnici Udbine nisu nikad prekinuli održavanje najtešnjih veza sa muhamedanskim prijateljima i srodnicima preko bosanske granice. Oni su često međusobno povezani svetim slovenskim vezama „pobratimstva“ ili „osveštanog bratimljenja“. Jedan moj prijatelj, rođen u Udbini, pobratim je sa muslimanskim trgovcem susednoga bosanskog grada Kulen-Vakufa.

Ove prijateljske veze nisu prekidane ni tokom tadašnjeg građanskog rata. Nedavno je bosanski trgovac posetio kuću svoga prijatelja i ispričao sledeću naivnu priču o proglašenju turske Magna Karte u Kulen-Vakufu i službenom objašnjenju Konferencije i njenih rezultata.

Ispred „Konaka“ obavilo se čitanje Ustava prisutnom stanovništvu, ali niko nije mogao da razume nijedne reči jer je dokument čitao turski efendija na turskom, a turski je jezik toliko razumljiv rođenom bosanskom muslimanu koliko i kineski!

Tumačenje novog ustava

Turci tumače sultanovu titulu kao „Brat Sunca, stric Meseca, pobratim svih zvijezda, prijatelj Alahov, rođak sveca Muhameda, sin Osmanov, car careva, kralj kraljeva, knez kneževa i gospodar od zemlje do neba“

Efendija je imao uvod i sultanovu titulu pročitao na domaćem jeziku. Bio je upotrebljen stari, grandiozni, bosanski carski stil i dajem vam ga u doslovnom prevodu. Iako svojim podanicima ne daje neko obaveštenje o njihovim novim slobodama, novi ustavni suveren Bosne, ipak, obazrivo i na njihovom vlastitom jeziku podseća da je on: „Brat Sunca, stric Meseca, pobratim svih zvezda, prijatelj Alahov, rođak sveca Muhameda, sin Osmanov, car careva, kralj kraljeva, knez kneževa i gospodar od zemlje do neba.“

Neki od prisutnih su prilikom čitanja osmanlijskog dokumenta bili suviše nesmotreni i molili za objašnjenje nekih dužih paragrafa, ali se efendija tek toliko smilovao i osvrnuo na detalje napomenom da su „ovo najutešnije reči i da im je sultan dao nove puteve, nove mostove i nove škole.“ Muhamedanski stanovnici Kulen-Vakufa tad nisu čuli ništa što bi moglo izazvati osetljivost krajnje ortodoksnih pravovernika i povremeno prekidali nejasne i ublažene odgovore na postavljena pitanja jednostavnim klicanjem: „Peki effendum!“ (Čujmo, čujmo, efendiju!).

Pošto je Ustav pročitan, Tahir-beg Kulenović, veliki domaći posednik u ovom kraju, komandant domaćih neredovnih trupa, bašibozučki vođa i odgovoran za najteža nasilja naneta raji u ovoj okolini, sada, zbog potpunog sloma turske birokratije u južnoj Bosni isto toliko moćan i nezavisan feudalni starešina kao što je nekad bio njegov daleki srednjovekovni predak Kulin ban, dao je dobrovoljno neka objašnjenja u vezi s novim Ustavom i Konferencijom. Ova objašnjenja teško će biti verovatna svima koji ne poznaju naročitu zaostalost koju pokazuju bosanski muslimani naspram vanjskog sveta.

Beg je obavestio sakupljeni narod da je „car careva, kralj kraljeva, knez kneževa i gospodar od zemlje do neba“ pozvao u Stambol sedam podaničkih evropskih kraljeva (ko je bio sedmi?) da im saopšti svoju suverenu volju protiv rušitelja mira u njegovim posedima, a specijalno protiv raje, odmetnutih pasa od svojih zakonitih vlasnika i gospodara. Tako je naredio švapskome caru (austrijskom caru) da pobije sve one pse, svu onu raju koja ne pristane na povratak.

Izvor: rasen.rs