Politolingvistički aspekt nestanka SFR Jugoslavije

petak, 18. 10. 2024.četvrtak, 17. 10. 2024. Kefalo

Uvodne napomene

Tema ovog teksta spada u red sociolingvističkih istraživanja u najširem smislu pojma sociolingvistike kao lingvističke grane koja se bavi proučavanjem fenomena odnosa društva i jezika. U užem smislu ovaj istraživački rad sigurno pripada politolingvističkim istraživanjima obzirom da se ovde radi o presudnom uticaju politike na lingvistiku. Predmet ovog članka je politolingvistički aspekt nestanka Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Početak procesa nestajanja ove države se može vezati za famoznu Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika (1967. g.) potpisane od strane grupe hrvatskih intelektualaca, a čiji je potpisnik, ako ne i glavni autor, bio književnik Miroslav Krleža – glavni favorit Josipa Broza Tita za kandidovanje za dobijanje Nobelove nagrade za književnost. Početak nestanka SFRJ se sigurno može vezati za ovaj pre svega politički manevar hrvatske strane, a kojim se htelo konačno ozakoniti hrvatsko prisvajanje srpskog kulturno-povesnog nasleđa nastalog na ijekavskom idiomu srpskog narodnog jezika – štokavskog govora. Na ovaj način bi se, takođe, širom otvorila vrata i za hrvatsku državno-teritorijalnu ekspanziju sve do reke Drine i Brankovog mosta na reci Savi u Beogradu što je uskoro i došlo na dnevni red 1971. g.−1972. g. u okviru političkih ciljeva nacionalističkog Hrvatskog proljeća iliti Maspoka.

Istraživački cilj ovog članka je da doprinese ispitivanju i proučavanju fenomena politolingvističkog aspekta raspada, razbijanja i rušenja bivše zajedničke države skoro svih Južnih Slovena, a čijoj ogromnoj većini je maternji jezik bio srpskohrvatski ili hrvatskosrpski, kao i da sumarno prikaže jezičko stanje u post-jugoslovenskim državama u kojima je u okviru SFRJ srpskohrvatski ili hrvatskosrpski jezik bio zvaničan i lingvistički jedinstven. Međutim, ovaj jezik je bio policentrično standardizovan u okviru iste (SFRJ) države što je unikalni fenomen i u Evropi i u svetu. Osvetljavanje politolingvističkog aspekta nestanka SFRJ je bitan doprinos u naporima otkrivanja razloga i ciljeva razbijanja ove donedavno zajedničke države sa više od 23 miliona stanovnika i to najveće i najmnogoljudnije na Balkanskom poluostrvu. U ovoj kratkoj analizi politolingvističkog aspekta nestanka SFRJ, pored uporedne metode, korišćena je i metoda analize teksta kao vid sociolingvističkog pronicanja u ulogu i funkciju jezika u stvaranju nacionalnog identiteta i nacionalno-državnih granica. Korišćen je takođe i metodološki princip komplementarnosti u smislu međusobnog dopunjavanja podataka iz izvora i literature.

Istraživački predmet u ovom članku predstavlja politolingvistički aspekt nestanka bivše zajedničke države SFRJ. Konkretno, ovaj tekst se bavi fenomenom političke dezintegracije zajedničkog maternjeg i standardizovanog jezika u javnoj upotrebi te države – srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog – a koji je to bio za ¾ njenih građana. Na ruševinama ovog bivšeg zajedničkog jezika sada postoje četiri njegova naslednika i to međunarodno priznata kao nezavisna i odelita jezika: srpski, hrvatski, bosanski i crnogorski. Poseban naglasak u ovom istraživanju je stavljen na stvaranje leksičkih razlika između ova četiri jezika kako bi se što više udaljila jedan od drugog putem lingvističkog inžinjeringa. Osnovni istraživački cilj ovog kratkog i sumarnog rada je doprinos što boljem rasvetljavanju procesa latentnog i vidnog nestajanja SFRJ od kraja 1960.-tih godina iz ugla sociolingvistike, a naročito njenog dela politolingvistike. Da bi se ostvario zadati cilj korišćena je trodimenzionalna metodologija naučnog istraživanja: uporedna metoda, metoda analize teksta i metoda komplementarnosti.

Jezik i društvo

Jezik je društvena kategorija i predstavlja osnovni instrument sporazumevanja između članova ljudskog roda. Drugim rečima, primarni zadatak jednog jezika (bilo govornog ili pisanog) je da obavlja ulogu sredstva ljudske komunikacije. Međutim, ova kategorija je u svim društvima i na svim geografskim širinama istorijski uslovljena i predstavlja izuzetno komplikovanu i višeslojevitu društvenu pojavu. Pored toga što je jezik glavni medijum međuljudske komunikacije, on isto tako predstavlja i bitan medijum etnonacionalnog grupisanja i raspoznavanja.[1] Dakle, ljudski jezik ima istovremeno dve funkcije: komunikativnu i manifestativno-demarkacionu. Ova druga funkcija se može podeliti u dve podfunkcije s obzirom na polito/socijalno-nacionalnu ulogu jezika: integrativnu (koja ujedinjuje ljudske grupacije po pitanju identiteta) i dezintegraciono-distinktivnu (ili razdvajajuću po istom pitanju). Ove dve podfunkcije su naročito bitne u višejezičnim i višenacionalnim društvima kakvo je bilo jugoslovensko (Nejlor, 1996, 5, 11–12).[2] Konačno, jezik ne samo da „je jedno od ključnih obilježja naroda i nacija“ (Suzić, 2001, 43), već je njihovo ključno obeležje koje se ne može izmeniti ili poništiti. Državljanstvo, religiju ili običaje čovek ili grupa može promeniti, ali maternji jezik ne može. Stoga je maternji jezik najbitniji identifikator narodne ili nacionalne pripadnosti na svim kontinentima i društvenim sredinama.

Manifestaciono-demarkaciona uloga jezika u svakom multietničkom društvu, kao što je to bilo i jugoslovensko, je prirodno bila u direktnoj vezi i savezu sa lingvističkim nacionalizmom preko koga i uz pomoć koga se i izražavala. Zaštititi svoju etnonacionalnu grupu od gubljenja svog identiteta, tj. posebnih karakteristika koje tu grupu razlikuju i razdvajaju od drugih, naročito sličnih ili skoro identičnih, je pre svega značilo sačuvati svoj odelit nacionalni jezik. S druge strane, ukoliko se želelo da se dokaže postojanje odelite etnonacije pre svega se moralo dokazati postojanje i odelitog jezika te grupe. Ukoliko taj jezik de iure nije do tada postojao trebalo ga je jednostavno formalno proglasiti (naravno nakon njegove i formalne standardizacije) i čekati na reakciju međunarodne zajednice. To se upravo dogodilo i događalo na prostoru bivše SFRJ prilikom njenog nestajanja – proces koji je započet 1967. g., a koji je formalno završen 1991. g. Proces je započet na filološko-lingvističkom planu zagrebačkom Deklaracijom o položaju i nazivu hrvatskog književnog jezika i završio se međunarodnim priznanjem proklamovane nezavisnosti Slovenije, Hrvatske i (BJR) Makedonije 1991. g. kao i Bosne i Hercegovine naredne 1992. g. imajući za posledicu građanski rat praćen etničkim čišćenjima (Sotirović, 2013a).[3]

Što se tiče etničkih grupa sa prostora bivše SFRJ, pa i čitavog regiona Jugoistočne Evrope, jezik je i u sinhronijskoj i u dijahronijskoj perspektivi, igrao i još uvek igra, jednu od presudnih uloga, ako ne i ključnu, po pitanju određivanja njihovog nacionalnog samoidentiteta. To se može jasno uočiti iz prostog primera govornika lingvistički jedinstvenog jezika koji se do nedavno nazivao srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski, a čiji se pripadnici u etnonacionalnom smislu samoidentifikuju danas kao Srbi, Hrvati, Bošnjaci (bivši Muslimani) i Crnogorci. U južnoslovenskom slučaju je jezik odigrao tročlanu povesnu ulogu: 1) očuvao je stari etnonacionalni identitet, 2) stvorio je novi grupni identitet i 3) omogućio je jednoj grupi da se u identifikacionom smislu odvoji (dovoljno razlikuje) od druge. Po pitanju druge i treće navedene stavke, zvanični stavovi hrvatskih jezikoslovaca su posebno markantni po pitanju povesnog razvoja hrvatskog književnog jezika, tj. faktički hrvatskog standardizovanog jezika koji se koristi u javnoj upotrebi a koji kao prvo mora biti odelit od srpskog i kao drugo treba da indirektno pretenduje na određena etnogeografska područja bivše Jugoslavije kao ekskluzivno hrvatska.[4]

Dezintegracija srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika

Kao i svi drugi jezici u svetu tako je i bivši srpskohrvatski (hrvatskosrpski) jezik zadovoljavao zahteve sve tri gore navedene funkcije.[5] Ipak, njegova primarna funkcija u okviru Jugoslavije je bila komunikativna (lingua franca Jugoslavije, kao što je to bio npr. ruski jezik u SSSR-u ili engleski u SAD, Indiji, Nigeriji ili Australiji). Za razliku od njega, jezici nastali na njegovim filološkim ruševinama nakon 1990. g. (hrvatski, srpski, bosanski i najnoviji crnogorski) pre svega obavljaju, sa politolingvističke tačke gledišta, manifestaciono-demarkacionu funkciju što je i slučaj sa novoproklamovanim crnogorskim jezikom kao četvrtom izdanku zajedničkog korena. Do ovakve pojave je došlo pre svega iz razloga što kod Slovena uopšte, a balkanskih posebno, jezici sve više i više u istorijskoj perspektivi dobijaju izrazito diferencijalnu ulogu pri utvrđivanju odnosa etnonacija–jezik. Ovakve politolingvističke tendencije su naročito izražene u periodima stvaranja nacionalnih država kada formiranje takve države treba opravdati postojanjem posebne nacije kao “pravnog” nosioca te države, a samo postojanje takve nacije se najsigurnije dokazuje (naročito međunarodnom faktoru) bar formalnom egzistencijom odelitog nacionalnog govornog ili bar nacionalnog književnog (standardnog) jezika (u smislu leksike, gramatike, ortografije, pisma, itd.).[6] Za ovaj drugi, tj. jezik u javnoj upotrebi, kao poseban nacionalni standardni jezik se može proglasiti i konkretna “izdiferencirana varijanta” nekog bivšeg zvaničnog zajedničkog jezika što je upravo i slučaj sa današnjim naslednicima srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika.[7]

Nakon zagrebačke Deklaracije… i odgovora na nju u vidu Predloga za razmišljanje srpskih lingvista i filologa iz 1967. g. vidljivo je da se iz godine u godinu povećavala naučna produkcija (uglavnom u Zagrebu) koja se bavila studiranjem etničkih i regionalnih dijalekata, a koja je objektivno podrivala postignuti Novosadski sporazum iz 1954. g. o zajedničkom srpskohrvatskom ili hrvatskosrpskom jezičkom standardu (Greenberg, 1996). Tako se konačno ustalilo mišljenje, ali i zvanična filološka politika, da se taj samo formalno zajednički, ali ne i jedinstveni, jezik u etnonacionalnom kontekstu deli na tzv. „zapadnu“ i „istočnu“ varijantu, a demarkaciona linija ove dve varijante je trebala da bude reka Drina. Istočno od ove linije je srpski, a zapadno hrvatski deo formalno zajedničkog srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika. Drugim rečima, u okviru politički pripremanog raspada SFRJ nakon smrti austrougarskog kaplara Josipa Broza Tita (doživotnog predsednika SFRJ i samoproglašenog maršala) trebalo je da bude znano koje su to „hrvatske“, a koje „srpske“ etnolingvističke teritorije, a koje bi trebalo da imaju zajedničku granicu na reci Drini koja je u toku Drugog svetskog rata administrativno razdvajala (ogromnu) ND Hrvatsku od (male) Srbije (pod nemačkom okupacijom).

Deklaracija… iz 1967. g. je dobrim delom prouzrokovala politički Maspok Hrvatske 1971. g., a nakon njega se svi hrvatski filološki potencijali stavljaju u političku funkciju objašnjavanja biti i funkcije hrvatskog književnog jezika kako u teorijskoj tako i u praktičnoj i povesnoj perspektivi (Okuka, 2006, 227). Prema hrvatskom jezikoslovcu Milanu Mogušu:

„Deklaracija se usadila u svijest hrvatskog naroda kao dokaz da je moguće pružiti otpor unitarističkim ostvarenjima Novosadskog dogovora. Zato su i hrvatski jezikoslovci, nakon kratkog zastoja, nastavili radom u tišini: nastavljen je rad na projektu velike hrvatske gramatike i započeto prikupljanje građe za obradu jednosveščanoga rječnika hrvatskoga književnog jezika“ (Moguš, 1995, 206).

Hrvatskim jezikoslovcima koji su pokrenuli proces jezičkog razdruživanja 1967. g. i tako utrli put i političkom razdruživanju 1991. g. teoretski ram o standardizovanom jeziku sa svim njegovim (etnolingvističkim) varijantama koje se kasnije mogu pretočiti u odelite i međunarodno priznate jezike formirao je hrvatski jezikoslovac Dalibor Brozović koji je tvrdio da je jezička varijanta „adaptacija jedinstvenog standardnog jezika tradiciji i suvremenim potrebama nacija kao diferencijalnih socio-etničkih formacija“, nakon čega sledi i logičan zaključak da „praktično i principijelno, nacionalna varijanta standardnog jezika funkcionira za narod koji je upotrebljava isto onako kao što funkcionira nacionalno homogen jezik za narod koji se njime služi“ (Brozović, 1970, 35−36). Ovu Brozovićevu teoremu je vrlo brzo i to iste te godine pretočio u etnopolitički program hrvatskog etnonacionalnog i povijesno-kulturološkog teritorijalnog separatizma, tj. otcepljenja, drugi hrvatski jezikoslovac Stjepan Babić tvrdeći da je hrvatskosrpski jezik veštačka tvorevina nastala na štetu hrvatskog jezika i nacije:

„Ako i govorimo o hs. standardnom jeziku, što je po mojem mišljenju neopravdano jer takva jezika nema, onda valja naglasiti da je to nekonkretan jezik, i da mu je na hijerarhijskoj lestvici mjesto za stupanj više nego što ga imaju slavenski standardni jezici. Dakle, tzv. hrvatskosrpski standardni jezik na istoj je razini na kojoj je bio i čehoslovački standardni jezik ili bugarskomakedonski standardni jezik, kad bi tko baratao takvim pojmovima“ (Okuka, 2006, 228).

Današnji hrvatski, srpski, bosanski i crnogorski jezik[8] su decenijama i u Jugoslaviji i u inostranstvu smatrani jednim jezikom, da bi se od 1991. g. taj jedan jezik razdelio prvo na tri, a danas i na četiri, odelita i međunarodno priznata jezika.[9] Što se tiče pisma, treba istaći da se u Srbiji još uvek štampa veliki broj knjiga i časopisa latinicom (koja faktički dominira nad ćirilicom) dok je u Hrvatskoj ćirilica potpuno potisnuta iz javne upotrebe.[10] Čak šta više, na teritoriji Srbije u većim naseljenim mestima primat u ispisivanju javnih natpisa još uvek ima latinica. U slučaju Republike Srpske u Bosni i Hercegovini, ćirilica neosporno drži prvo mesto.

Sadašnje stanje u nedalekoj prošlosti jedinstvene srpskohrvatske odnosno hrvatskosrpske, filologije, lingvistike i sociolingvistike koja je nakon 1991. g. podeljena na “hrvatski”, “bosanski” „crnogorski“ i “srpski” deo možda najbolje ilustruju reči Dubravke Ugrešić:

“Serbo-Croatian (or Croato-Serbian) was until recently one language, but is now divided into two hostile ‘languages’ […]. In Croatia, books in the Cyrillic are put away. They say that the Cyrillic was supposedly offensive to Croatians. Serbian writers are dropped from the curricula. In Serbia, books in the Latin alphabet are put away. They say that the Latin alphabet was supposedly offensive to the Serbs. Croatian writers are dropped from the curricula” (Ugresic, 1998, 10).

Tačna je primedba Kati Karmišel (Cathie Carmichael) da bivši srpskohrvatski (hrvatskosrpski) jezik čini lingvističku osnovu za današnje jezike: srpski, bosanski, hrvatski, i crnogorski. Ona čak tvrdi da je govorni srpskohrvatski jezik 1991. g. bio više uniformisan nego 1918. g. ili 1945. g. (Barbour, Carmichael, 2000, 236).

Simptomatično je iz politolingvističkog ugla posmatranja da je političkoj propasti (bolje rečeno rasturanja ili još bolje razbijanja i spolja i iznurta) bivše Jugoslavije prethodila jezička dezintegracija najgovorenijeg (srpskohrvatskog odnosno hrvatskosrpskog) jezika, a koji je i simbolički predstavljao kulturno jedinstvo četiri nacije kojima je on bio maternji jezik.[11] Da su govornici srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika u prve dve Jugoslavije bili samo formalno objedinjeni, ali nikada stvarno i ujedinjeni govori i činjenica da su se školski i univerzitetski udžbenici štampali zasebno u nekoliko izdavačkih centara koji su koristili i zasebnu terminologiju, a što je bilo posledica politike neobjedinjenih nastavnih planova i programa.

U prvoj Jugoslaviji su ovakvi nastavni planovi i programi postojali bar na nivou osnovnoškolskog obrazovanja. Tako je prvi opštejugoslovenski nastavni plan i program za osnovne škole donet od Ministarstva prosvete u avgustu 1926. g. u kojem je jezik nastave označen kao srpsko-hrvatsko-slovenački. Godinu dana kasnije (6. oktobra 1927. g.) je donet tzv. „Jedinstveni nastavni plan i program za sve osnovne škole“, ali je ovom prilikom jezik izvođenja nastave ovim planom označen kao srpskohrvatski i slovenački jezik čime se unekoliko odstupalo od ustavne formule zvaničnog jezika u državi (srpsko-hrvatsko-slovenački) (Rezolucija…, 1928). Ovaj plan i program je važio do školske godine 1934./1935. Tolerantnost u naizmeničnoj i ravnopravnoj upotrebi oba pisma i oba dijalekta pri štampanju udžbenika je izražena u sugestijama Glavnog prosvetnog saveta Kraljevine SHS, kao i u „Pravopisnom uputstvu za sve osnovne, srednje i stručne škole“ od 21. avgusta 1929. g., kao najbolji put za stvaranje “jugoslovenske” svesti kod učenika (Pravopisno uputstvo…, 1929; Sto godina…, 1980, 106). Ipak, na teritoriji Banovine Hrvatske (1939. g.–1941. g.) ovo „Pravopisno uputstvo…“ iz 1929. g. se nije primenjivalo, školska terminologija je izmenjena, a korišćen je isključivo Boranićev pravopis. Takođe se odustalo od formiranja specijalne zajedničke komisije za usklađivanje jedinstvene stručne i vojne terminologije dok su se uveliko koristile hrvatske reči u administraciji, a srbizmi odstanjivali. U isto vreme je latinica skoro u potpunosti potisnula ćirilicu iz javne upotrebe. U doba kraljevske Šestojanuarske diktature (1929. g.–1934. g.) ravnopravnost oba pisma u javnoj upotrebi je simbolično iskazivana i time da se latinični i ćirilični natpisi na zgradama sreskih i opštinskih ureda nisu stavljali jedan ispod drugog već uporedo levo i desno od državnog grba. Čak se išlo toliko daleko u ideologiji “integralnog jugoslovenstva” da se razmišljalo o stvaranju nacionalne azbuke kombinovanjem latinice i ćirilice u jedinstveni grafijski sistem znakova (Belić, 1934, 1–3).[12]

Neosporno je da je srpskohrvatski (hrvatskosrpski) jezik (kao termin i pojam) u periodu nakon 1991. g. ostao bez politolingvističke podrške na tlu bivše Jugoslavije, ali ipak uživa određenu podršku u inostranstvu gde se na pojedinim slavističkim katedrama (npr. na Univerzitetu u Upsali u Švedskoj) izučava kao takav ili iz razloga ekonomičnosti ili iz razloga čvrste ubeđenosti da se tu u suštini radi o lingvistički jednom jeziku. Inače, srpskohrvatski ili hrvatskosrpski, kao književni jezik četiri priznate slovenske nacije (srpske, hrvatske, crnogorske i muslimanske (danas bošnjačke)) isticao se svojom posebnošću među svim Slovenima iz sledećih razloga:

Pisao se sa dva pisma (ćirilicom i latinicom).
Imao je zvanično dve (istočnu i zapadnu, ili beogradski i zagrebačku), a nezvanično i praktično četiri (hrvaćansku, srbijansku, crnogorsku i bosanskohercegovačku) standardnojezičku normu.
Nije imao zajedničku gramatiku niti završen rečnik za sve svoje norme (za tzv. beogradsku normu je imao potpun rečnik, ali za zagrebačku ne jer su hrvatski filolozi i lingvisti nakon 1967. g. i Hrvatskog proljeća odustali od zajedničkog rada sa srpskim kolegama na zajedničkom rečniku).

Srpski jezički standard između ijekavice i ekavice

Kao klasičan primer iz doba raspada (rasturanja, razbijanja) bivše SFRJ kako su se etnojezički problemi rešavali na politolingvističkim osnovama je odluka političkog rukovodstva Republike Srpske iz 1993. g., a koja je inspirisana od strane nekih vodećih srpskih filologa, lingvista i istoričara, da proglasi ekavicu umesto tradicionalne ijekavice za standardnoknjiževni jezik Srba u Bosni i Hercegovini. Na primer, jedan od najvatrenijih zagovornika o uvođenju ekavice u Republiku Srpsku je bio te 1993. g. bosanskohercegovački istoričar i akademik prof. Milorad Ekmečić (dakle prirodni ijekavac), koji se u vrtlogu poslednjeg rata našao u Beogradu. M. Ekmečić je tvrdio da ishod borbe političkog ujedinjenja svih Srba prvenstveno zavisi od njihovog ujedinjenja u jedinstvenom književnom jeziku. Zato je, podržavajući predlog o ekavici kao književnom izrazu bosanskohercegovačkih Srba, Ekmečić tvrdio da se Srbima u Republici Srpskoj veoma žuri da taj predlog i usvoje kako bi sa sebe odbacili obeležje drugog naroda (Ekmečić, 1993). Nažalost, iz navedenog bi se lako (ali neosnovano) dalo zaključiti, prvo da je Vuk St. Karadžić bio ne-Srbin, verovatno Hrvat, ili da je vladika Petar Drugi Petrović Njegoš takođe bio ne-Srbin, verovatno Crnogorac ili čak možda “crveni Hrvat”. Ekmečićeva tvrdnja da jedan narod ne može imati dva ili više književna jezika, jer u tom slučaju se ne bi moglo govoriti o “jedinstvenosti” naroda u etničkom smislu (prema formuli da jezička podeljenost u okviru jedne ljudske grupacije ukazije na postojanje različitih naroda u okviru iste), nema osnova jer na primer imamo slučaj etničkih Norvežana koji koriste dva književna jezika i to u okvirima jedinstvene nacionalne države.[13] Jednom rečju, polazilo se od stava da je samo jedan (ali nikako dva ili više) standardni jezik za jedan narod garancija za očuvanje njegovog jedinstvenog kulturnog bića (Tanasić, 2001) ali što je još bitnije i nacionalnog identiteta.

Osnovni problem na ovom mestu je taj što se iz nenaučnih razloga smatra da se ekavsko-ijekavskim izgovornim dvojstvom formiraju dva književna jezika u Srba, međutim tu se radi o jednom književnom jeziku koji samo ima dve fonološke varijante jedne te iste leksike u značenjskom smislu. Ipak, na kritiku emotivne osnove “nenaučnih” razloga Vukove želje da ijekavica postane jedino narečje srpskog književnog jezika se pozivao, braneći čin uvođenja ekavice u službeni jezik na teritoriji Republike Srpske, akademik Pavle Ivić tvrdeći da su Vuka upravo emotivni razlozi (jer mu je maternji izgovor bila ijekavica) nagnali da joj da prednost nad ekavicom (Ivić, 1995). Ipak, Vuk se upravo iz naučnih razloga formalno i zalagao za ravnopravnost ova dva narečja jer je smatrao kao prvo, da to nisu dva odvojena jezika (već sastavni delovi dijasistema srpskog jezika) i kao drugo, da narečje ne čini narod već jezik koji se može sastojati iz više (iz)govora.

Sam Vuk („Srbijanac“, kako se potpisao) je tim povodom napisao u Srpskom rječniku iz 1818. g. da mu ni jedno od tri narečja srpskog jezika (ikavsko, ijekavsko i ekavsko) nije emotivno draže od druga dva, ali je iz kulturološko-lingvističkih razloga prednost dao odabiru ijekavice:

Jer je bila navodno najrasprostranjenija među Srbima (što nije bilo tačno jer je većina etnolingvističkih Srba govorila ekavicom).
Jer su njome spevane srpske narodne junačke pesme (koje je, inače, on zapisivao na svojoj maternjoj ijekavici).
Jer je bila najbliža staroslovenskom jeziku.
Jer je bila semantički najpogodnija u smislu lakšeg uočavanja razlika leksema.

Na kraju je Vuk jasno stavio do znanja da svi oni koji hoće da pišu i ekavicom i ikavicom pored ijekavice to mogu pod uslovom da ova tri narečja ne kombinuju u nekakvo neprirodno četvrto koje u narodu u stvarnosti i ne postoji. Time je Vuk jasno stavio do znanja da jedan narod može da koristi istovremeno tri književna narečja, a da ne izgubi status pripadnosti tom istom narodu, tj. autentični nacionalni identitet.

Treba istaći da je Pavle Ivić ovu Vukovu navodno subjektivno-emocionalnu opredeljenost za ijekavicu na uštrb ekavice video u Vukovoj izjavi 1814. g. povodom izdavanja prve zbirke narodnih p(ij)esama kada je rekao da je ove narodne pesme beležio onako kako ih je čuo iz usta svoje majke i da mu zbog toga one lepše zvuče nego da se pevaju na ekavici. Međutim, ovde je Vuk primenio najpravilniji princip u folkloristici, a to je princip autentičnosti, tj. da se narodne umotvorine beleže onako kako se čuju. Vuk je ove pesme slušao, kako od majke, koja je bila ijekavica, tako i od narodnih pesnika ijekavaca pa ih je tako i beležio bar u većini slučajeva ali ih je verovatno slušao i od narodnih ekavskih pevača ali ih je beležio na maternjoj ijekavici ako ništa drugo bar zbog milozvučnosti. Ovde je bitno napomenuti i to da je sadržaj ogromne većine tih srpskih narodnih pesama vezan za srpske zemlje (i povesne događaje) na kojima se govorilo i govori ekavicom, a ne ijekavicom ili ikavicom, a to se posebno odnosi na sadržaj pesama u vezi sa Kosovskim bojem ili npr. Markom Kraljevićem iz Vardarske Makedonije u kojoj se nije govorila ijekavica ili ikavica.

Kosovski boj 1389. g. između ekavaca i ijekavaca

Ovde se postavlja i krucijalno moralno pitanje da li prekodrinski Srbi ijekavci imaju moralno pravo da uopšte pevaju, tj. guslaju o Kosovskom boju i njegovim posledicama po celokupan srpski narod, a pogotovu za onaj deo Srba ekavaca. Na žalost, deo srpskog etnolingvističkog kolektiva (nacije) zapadno od reke Drine se u ovom slučaju povesne prekretnice godine 1389. (kao i 1941. g.−1945. g.) nije pokazao dostojnim „Carstva nebeskog“ pa čak ni pripadnosti srpskoj naciji. Naime, poznato je da su hercegbosanski (ijekavsko-ikavski) Srbi izdali srbijanske (ekavske) Srbe u Boju na Kosovu 28. juna 1389. g. – u boju koji je trebao da bude sveopšti srpski boj za nacionalnu slobodu, nezavisnost i identitet čitavog srpskog nacionalnog bića. Međutim, u samom boju protiv azijatskih Osmanlija su faktički učestvovale uglavnom trupe kneza Lazara Hrebeljanovića iz Šumadije i Pomoravlja i vojska Vuka Brankovića sa Kosova i Metohije (dakle vojska srpskih ekavaca). Iz „junačke i presvijetle“ (ijekavske) Crne Gore nije došao niko dok je kralj srpske Kraljevine Bosne Tvrtko Prvi Kotromanić na Kosovo polje poslao malobrojnu vojsku pod komandom hercegovačkog velmože generala Vlatka Vukovića. Ovde je bitno istaći da je upravo hercegbosanski kralj Tvrtko Prvi, koji se 1377. g. krunisao za Kralja Srba i Bosne, pretendujući tako da ujedini sve srpske zemlje i narod pod kraljevskim skiptrom svoje Bosne, i to na grobu Svetoga Save u Mileševi, bio i u nacionalnoj i u moralnoj obavezi da sa svojom vojskom i svojom ličnošću prednjači u odbrani Srpstva na Kosovu i da upravo on bude taj koji će možda čak i ostati bez glave u toku bitke, a ne knez Lazar koji nikada nije imao nikakvih pretenzija da bude ujedinitelj svih Srba i svih srpskih zemalja. Međutim, Kralj Bosne i svih Srba je na Kosovo poslao mizerne trupe, tj. samo jedan jedini odred. Da zlo bude još veće, u toku same bitke, i to u njenoj odlučujućoj fazi, kada samoproglašeni sultan Bajazit kreće sa svojim krilom u proboj ka srpskom centru da reši ishod čitave bitke upravo Hercegbosanac Vlatko Vuković bezrazložno izvodi svoju hercegbosansku vojsku iz bitke – vojsku koja je upravo i stajala na Bajazitovom putu ka srpskom centru – i tako omogućava Bajazitu da razbije glavnicu srpske vojske i reši boj u svoju korist.

Hercegbosanac Vlatko Vuković se vrativši preko Drine u svoju ijekavsku otadžbinu sa ekavskog Kosova polja čak poslužio i notornom laži izvestivši svoga kralja Tvrtka Prvog da je hrišćanska armija dobila bitku nad nevernicima, a on se sa boja vratio nakon njegovog srećnog završetka i to kao pobednik. Stoga je i sam Tvrtko Prvi razglasio po Evropi veliku hrišćansku pobedu nad Turcima muslimanima. Ipak, ko je stvarno dobio bitku je vrlo brzo postalo jasno pa je stoga u narednim decenijama Hercegbosancima bilo nužno da nekako „pojasne“ ovu činjenicu, a sa sebe da skinu moralnu ljagu izdaje i neverstva. To se uradilo na jedan krajnje perfidan način tako što se u tzv. „srpske narodne junačke pijesme“ kosovskog i pokosovskog ciklusa, a koje su spevane na „najčistijem“ srpskom jeziku hercegovačkog izgovora (hercegovačka ijekavica) ubacuje motiv izdaje Srbijanca ekavca Vuka Brankovića, a ne pravog izdajnika Hercegbosanca ijekavca Vlatka Vukovića! Dakle, ispada na osnovu hercegovačkih guslarskih pojanja na ijekavici da je Srbijanac ekavac Vuk Branković izdao svoju sopstvenu feudalnu oblast na čijem terenu se boj i vodio, a samim tim i svoju otadžbinu Srbiju. Ipak, istoriografija zna pouzdano da se u ovom slučaju radi o podmetanju „kukavičijeg jajeta“ obzirom da je pravi izdajica bio Hercegbosanac Vlatko Vuković koji se čak bezobrazno vratio u svoju otadžbinu preko Drine i to kao „pobednik“.

Ovde je neophodno napomenuti i još tri vrlo bitna povesna detalja u vezi sa učešćem hercegbosanske strane u Kosovskom boju:

Hercegbosanac Tvrtko Prvi sa svojom zvaničnom vladarskom titulom Kralj Srba i Bosne te 1389. g. je nakon boja u svojim pismima Trogiru (1. avgusta 1389. g.) i Firenci (dva meseca kasnije) predstavio tu navodnu pobedu hrišćana nad nevernicima kao svoju ličnu ne spominjući uopšte Srbijanca Kneza Lazara da je u samom boju čak i učestvovao! Međutim, povest zna da upravo Hercegbosanac Tvrtko Prvi nije došao na Kosovo da i lično brani narod čiji je titularni vladar bio niti je poslao na Kosovo neke značajnije trupe. Za razliku od njega, knez Lazar se nije nikada kitio titulom vladara svih Srba kao što je to radio Tvrtko[14] koji za te svoje Srbe faktički ne samo da nije ništa uradio u odlučujućem povesnom trenutku već je njegova vojska bila i glavni uzrok poraza srpske (faktički srbijanske) nacionalne vojske u samom boju. Nespominjanje učešća Srbijanca Kneza Lazara u boju na svojoj sopstvenoj zemlji, tj. državi, a kamoli njegovu mučeničku pogibiju, predstavlja možda i glavnu karakteristiku nemoralne ličnosti Hercegbosanca Tvrtka Prvog koji ne samo što masno laže Evropu o stvarnim povesnim faktima već se bukvalno kiti tuđim perjem da bi nešto kasnije njegovi sunarodnici kroz stihove uz gusle lažno prebacili svu krivicu izdaje za nacionalni poraz preko Drine u tuđu kuću.
Sam kralj Tvrtko Prvi nije učestvovao u boju na Kosovu niti je tamo, kao što bi se očekivalo, poslao iole značajnije vojne trupe. Umesto samoga sebe tamo je poslao jedan odred vojske pod komandom svog generala. Na osnovu raspoložive arhivske građe znamo i zašto: bio je zauzet osvajanjem primorskih dalmatinskih gradova. Dakle, Hercegbosancu Tvrtku je u najkritičnijem trenutku čitave povesti srpske nacije bilo mnogo važnije da opseda dalmatinske gradove kako bi ih osvojio i uključio u svoju Bosnu nego da preko Drine na Kosovu polju spašava čitavo Srpstvo čiji je nominalni vladar i bio! Da zlo bude još veće, ti dalmatinski gradovi su mogli da se osvoje i kasnije i sa te strane bosanskoj kraljevini nije pretila nikakva opasnost za razliku od Kosovskog boja gde se radilo biti ili nebiti i to sada ili nikada. Tvrtko ne samo da se izdavao za vladara svih Srba već je i jedan deo teritorije Srbije okupirao i uključio u svoju bosansku državu pa je i stoga bio obavezan da je brani od inovernih osvajača što on nije učinio. Ono što jeste učinio bilo je da je jednostavno Srbijanca kneza Lazara pustio niz vodu prekrajajući povesne činjenice nakon boja i proširujući granice svoje sopstvene ijekavsko-ikavske države na dalmatinskom primorju na uštrb sudbine ekavske Srbije.[15] Ipak, sam Knez Lazar videvši šta mu je Tvrtko poslao kao „pomoć“ (da još jednom ođe ne spominjemo šta (ni)su na Kosovo poslali prekolimski Crnogorci) nije odustao od „Carstva nebeskog“ predvodivši znatno slabiju srbijansku vojsku na Turke svesno žrtvujući svoj život za „krst časni i slobodu zlatnu!“[16]
Činjenica je da kralj Tvrtko Prvi ishodom bitke nije bio uopšte ugrožen za razliku od kneginje Milice i Stefana Lazarevića koji su bili prvi na udaru da iskuse plodove Bajazitove vojne pobede na Kosovu. Sam Vuk Branković, nabeđeni „izdajnik“ u Kosovskom boju, je ratovao protiv tih istih Turaka, a koje je navodno izdao 1389. g., sve do 1392. g. kada je izgubio Skoplje i sve teritorije južno od Šar planine. Tada je bio prisiljen da postane vazal Muratovog sina Bajazita, novog osmanskog sultana, i da mu naravno plaća harač (Samardžić, 1989, 40). Dakle, tri godine nakon Kosovskog boja.

Ne treba zaboraviti i to da je nakon pokoravanja Bosne (1463. g.) i Hercegovine (1482. g.) od strane Osmanlija i to bez nekog velikog vojnog otpora (na teritoriji Bosne i Hercegovine nije bilo nikakvog „Kosovskog boja“) islamizacija na čitavom Balkanu (zajedno sa Albanijom) upravo bila najbrža i najefikasnija upravo na teritoriji Tvrtkove Kraljevine Bosne. Na osnovu izveštaja turskih putopisaca (npr. Evlije Čelebije) čitava polovina hercegbosanskog stanovništva je prešla na islam za samo 100 godina otomanske vlasti.[17] Sama Hercegovina postoji pod tim imenom kao posebna feudalna oblast od 1448. g. tako što je lokalni humski feudalac Stjepan Vukčić Kosača (sinovac Sandalja Hranića) otkazao poslušnost bosanskom kralju i proglasio se za nezavisnog „hercega od Svetog Save“ ali u savezu sa otomanskim Turcima vladajući sve skupa Hercegovinom od 1435. g. do 1466. g. (Ćorović, 1993, 306, 318−320). Da se takođe potsetimo da Turci nisu nikoga prisilno terali na „turčenje“, tj. na promenu vere, već su u slučaju konverzije na islam nudili razne fiskalne i civilne povlastice (nije se npr. plaćao „harač“ i moglo je da se napreduje u civilnoj i vojnoj službi sve do položaja velikog vezira i kapudan paše). Dakle radilo se o dobrovoljnom „prodavanju vijere za večeru“ a koreni ove masovne prekodrinske konverzije se mogu naći u izdaji Vlatka Vukovića na Kosovu 1389. g., kada je možda i on sam kupljen od strane Turaka, kao i u činu otcepljenja Hercegovine od Bosne od strane Stjepana Vukčića Kosače koji se oslonio na Turke prodajući tako i čast i identitet i otadžbinu. Ako su ovako postupale njihove vođe, uključujući i neke kraljeve Bosne nakon Tvrtkove smrti 1391. g. i pretendente na bosanski tron, birajući bez skrupula „Carstvo zemaljsko“ umesto „Carstva nebeskog“ običnom prekodrinskom narodu nije ostalo mnogo da razmišlja pred dobrim ovozemaljskim ponudama od strane otomanskih vlasti.

Naziv jezika u službenoj upotrebi

Gorespomenuta odluka političkog rukovodstva Republike Srpske iz 1993. g. je bila zasnovana ne na naučnom već na emotivnom sagledavanju problema dvojstva srpskog standardnojezičkog izraza.[18] Naime, pošlo se od stava da se srpski narod treba kulturološki ujediniti na osnovama vrednosti koje postoje kod Srba u Srbiji (srbijanskih Srba)[19] jer se verovalo da su te vrednosti mnogo “srpskije” nego u drugim krajevima bivše Jugoslavije gde su Srbi živeli izmešano sa ne-Srbima.[20] Takođe, polazilo se u ovom slučaju i od toga da pravi Srbi ne bi trebalo da imaju išta zajedničko sa pripadnicima onih naroda i nacija[21] protiv kojih su ratovali nakon raspada (rasturanja, razbijanja) SFRJ, isto kao i za vreme Drugog svetskog rata.[22] Konačno, polazilo se i od pogrešnih kulturološko-društvenih predubeđenja ekavskih Beograđana i Novosađana da je ijekavica provincijski izgovor zaostalih seoskih sredina (Greenberg, 2000, 637). Pri ovako u suštini emotivno-nacionalnom pristupu čisto naučni aspekti u rešavanju problema su bili gotovo potpuno zanemareni zarad državnog ujedinjenja Srba sa obe strane reke Drine, a koje su forsirali prečanski, a ne srbijanski Srbi obzirom da bi takvo svesrpsko državno ujedinjenje odgovaralo pre svega Srbima zapadno, a ne istočno, od reke Drine. Međutim, uzimajući u obzir čisto političke ciljeve proglašavanjem ekavice za standardnojezičku formu govora prekodrinskih Srba, svesno ili ne, čitava kulturno-povesna baština Srba zasnovana na ijekavici i ikavici se direktno pripisivala Hrvatima i Bošnjacima pa čak i novokomponovanim Crnogorcima iz Montenegra. Ovakvim činom bi se npr. verifikovalo i legalizovalo priključivanje Dubrovnika i Dubrovačke regije Hrvatskoj što je uradio 1945. g. notorni srbomrzac rimokatolički polu-Slovenac i polu-Hrvat Josip Broz Tito (inače i austrougarski kaplar koji je 1914. g.−1915. g. vojevao protiv vojske Kraljevine Srbije u Zapadnoj Srbiji). Takođe bi se na ovaj način dao legitimitet postojanja poglavnikove NDH za vreme Drugog svetskog rata sa istočnim granicama sve do reke Drine, kao i prećutno odobrenje za njenu obnovu u budućnosti.

Ipak, prevladavanjem logike „zdravog razuma“ ova odluka političkog rukovodstva Republike Srpske je konačno preinačena od strane Narodne skupštine Republike Srpske 11. novembra 1994. g. u vidu ustavnog amandmana po kome se u Republici Srpskoj kao službeni jezik koristi srpski ekavskog i ijekavskog izgovora dok se za službeno pismo proglašava ćirilica. Mnogi istraživači su mišljenja da ne postoji nijedan jedini moralni, povesni, politički pa i nacionalni razlog da se na prostorima zapadno od Drine koristi i ekavica kao standardni jezički izraz, isto kao da ne postoji ni jedan razlog da se u Srbiji koristi standardizovana ijekavica bez obzira što jedan mali broj građana Srbije uz reku Drinu govori ijekavicom. Stoga, ijekavski jezički izraz treba da ostane standardnojezička forma levo od Drine i južno od Lima, a ekavica desno od Drine i severno od Lima.

Inače, Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisma u Republici Srpskoj koji stupa na snagu osmog dana od njegovog objavljivanja u Službenom glasniku srpskog naroda Bosne i Hercegovine (objavljenog 9. maja 1992. g.) regulisano je da je “Naziv jezika u službenoj upotrebi u Republici srpskog naroda Bosne i Hercegovine je srpski jezik. Pismo u službenoj upotrebi u Republici srpskog naroda Bosne i Hercegovine je ćirilično pismo, a latinično pismo se upotrebljava na način utvrđen ovim zakonom“ (Član 1.)…“Nastavnici u osnovnim školama izvode nastavu ijekavskim književnim izgovorom. Nastavnici i učenici u srednjim školama, kao i nastavnici i studenti u visokoškolskim ustanovama imaju pravo na izbor jezičkog izraza, u okviru standardno jezičke norme srpskog jezika” (Član 4.)…”U nastavi svih predmeta u prva tri razreda osnovne škole obavezna je upotreba i ćiriličnog i latiničmog pisma” (Član 5.)…”Državni organi obavezni su da ijekavskim književnim izgovorom, na ćiriličnom pismu: donose i objavljuju zakone, druge propise i opšte akte, donose rješenja, izdaju javne isprave i službene akte, izrađuju analize, izvještaje i druge informativne materijale, izdaju glasila, biltene i druge službene publikacije. Autorski i drugi izvorni tekstovi u glasilima, biltenima i drugim službenim publikacijama štampaju se odgovarajućim tipom književnog jezičkog izraza” (Član 9.)…”Putni pravci na magistralnim putevima, nazivi naseljenih mjesta i drugi geografski nazivi ispisuju se ćiriličnim i latiničnim pismom. Putni pravci na regionalnim i lokalnim putevima, nazivi ulica i trgova, firmi i drugi javni natpisi mogu se, pored ćiriličnog, ispisivati i latiničnim pismom” (Član 12.) (Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, 1992). Iz gore navedenih članova Zakona jasno je da je u Republici Srpskoj, tj. u državi srpskog naroda Bosne i Hercegovine ijekavski idiom srpskog standardnog i književnog jezika faktički proglašen za maternji jezik Srba na ovom etnografskom prostoru kao i ćirilično pismo kojim se ispisuje. Upotreba ekavice je regulisana iz politolingvističkih razloga ujedinjenja sa srbijanskim Srbima u jezičkom standardu.

U Republici Srbiji se službena upotreba jezika i pisma regulisala zakonskim odredbama čitavih devet godina, od 1991. g. do 2010. g. Ovim odredbama “U Republici Srbiji u službenoj je upotrebi srpski jezik. U Republici Srbiji u službenoj je upotrebi ćirilično pismo, a latinično pismo na način utvrđen ovim zakonom. Na područjima Republike Srbije na kojima žive pripadnici nacionalnih manjina u službenoj upotrebi su, istovremeno sa srpskim jezikom i jezici i pisma nacionalnih manjina, na način utvrđen ovim zakonom” (Član 1.)…”Saobraćajni znaci i putni pravci na međunarodnim i magistralnim putevima, nazivi mesta i drugi geografski nazivi ispisuju se ćiriličkim i latiničkim pismom. Saobraćajni znaci i putni pravci na drugim putevima, nazivi ulica i trgova i drugi javni natpisi mogu se, pored ćiriličkog, ispisivati i latiničkim pismom” (Član 5.)…”Na područjima na kojima su u službenoj upotrebi i jezici nacionalnih manjina, nazivi mesta i drugi geografski nazivi, nazivi ulica i trgova, nazivi organa i organizacija, saobraćajni znaci, obaveštenja i upozorenja za javnost i drugi javni natpisi ispisuju se i na jezicima nacionalnih manjina” (Član 19.) (Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, 1991−2010). Eminentno je da se ovim Zakonom na području Republike Srbije samo uopšteno proglašava za službeni jezik srpski, ali ne i konkretno koja od dva njegova standardnojezička izraza – ijekavica ili ekavica. Stoga se da lako zaključiti da su u Republici Srbiji pravno oba ova standardnojezička izraza ravnopravna u javnoj upotrebi.

Lingvistički inžinjering ili lingvoalhemija

Nakon građanskog rata u Bosni i Hercegovini 1992. g.−1995. g., a koji se završio mirovnim ugovorom u Dejtonu od 21. novembra 1995. g. i čiji je glavni tvorac administracija SAD-a, ova bivša jugoslovenska republika je administrativno-nacionalno-politički iznutra podeljena na dva entiteta: Republiku Srpsku (49% teritorije B-H) i Hrvatsko-muslimansku federaciju (51% B-H), a po uzoru na kiparski model iz 1974. g. kome je takođe kumovala američka administracija. Ovaj mirovni sporazum (tj. njegova originalno-autentična tekstualna verzija) je tada potpisan na čak četiri jezika: engleskom (tj. na American English jeziku), srpskom, hrvatskom i bošnjačkom (ne bosanskom!) jeziku. Nakon rata je jezik na prostoru Republike Srpske definisan kao srpski dok su hrvatski i bosanski jezici Federacije. Na nivou čitave države Bosne i Hercegovine zvanična su tri jezika: bosanski, hrvatski i srpski, kao i dva pisma: latinica i ćirilica. U praksi, Bošnjaci govore bosanskim, Hrvati hrvatskim, a Srbi srpskim. Latinično pismo se koristi od strane Hrvata i Bošnjaka, dok bosanskohercegovački Srbi koriste i ćirilicu (mnogo više) i latinicu (mnogo manje). Standardizacija hrvatskog jezika korišćenog u Bosni i Hercegovini se vrši u Zagrebu, srpskog u Beogradu i Novom Sadu, a bosanskog u Sarajevu.

U cilju potpune realizacije manifestativno-demarkacione uloge jezika na ovim prostorima, bosanski jezik se u okviru tzv. lingvističkog inžinjeringa planski orijentalizuje tzv. „turcizmima“ dok se hrvatski jezik u okviru istog programa neologizuje tzv. „hrvatskim“ leksičkim izrazima. Primetna je i praksa insistiranja na upotrebi suglasnika „h“ u bosanskom jeziku kako na onim mestima u rečima u kojima je ovaj suglasnik praktično već odumro ili pak na onim mestima gde ga nikada nije ni bilo. Tako Bošnjaci kažu lahko, hudovica ili kahva pa se tako zvanično bosanski jezik razlikuje od srpskog jer se u njemu kaže lako, udovica i kafa (u hrvatskom jeziku kava). Komparacija prideva lahko u ovom slučaju bi trebala da glasi lahkše i najlahkše, ali se u praksi nekoristi jer je neprirodna i rogobatna. U slučaju bosanskog jezika najspornija je činjenica da su nazivi za taj jezik, narod koji njime govori i njihovu zemlju u kojoj žive različiti. Dakle u Bosni i Hercegovini je bosanski jezik taj kojim govore Bošnjaci! Ovim jezikom, da se potsetimo, ne govore bosanskohercegovački Hrvati i Srbi već isključivo Bošnjaci. U ovom kontekstu se postavlja nekoliko opravdanih pitanja: 1) Zašto Bošnjaci ne govore bošnjačkim jezikom (jednim od četiri jezika kojim je, inače, potpisan Dejtonski mirovni sporazum 1995. g.)?, 2) Kojim jezikom govore stanovnici Hercegovine? i 3) Zašto se taj jezik zove samo bosanski, ali ne i bosanskohercegovački? Odgovor na prvo pitanje se može naći u činjenici da bošnjači jezik nema nikakvu povesnu podršku, tj. korene obzirom da se u povesnim istočnicima spominje bosanski jezik i to po prvi put godine 1300. Međutim iza ovakve odluke o nazivu jezika stoji veoma vidljiv politički cilj Bošnjaka da se čitava Bosna i Hercegovina unitarizuje, tj. poništi Dejtonski mirovni sporazum. Bosanski jezik bi se tako administrativnim putem nametnuo kao jedini zvanični državni jezik nakon čega bi usledila bošnjačka majorizacija nad Hrvatima i Srbima koji bi vremenom i sami postali Bošnjaci. Ovaj scenario je prepoznatljiv i iz zvaničnog stava bošnjačkog političkog rukovodstva ove države kao i bošnjačke filologije, kao nastavka austrougarske jezičke politike iz vremena 1878−1918, da je bosanski jezik maternji svim stanovnicima Bosne i Hercegovine (Historijat jezika i države) što naravno nije tačno.[23] Ovde bi moglo da se logički zaključi da u suštini bosanskim jezikom govore samo stanovnici oko reke Bosne pa se stoga taj jezik tako i zove. Zašto se naziv tog jezika prostire i na sve ostale oblasti Bosne i Hercegovine nije nam poznato kao ni zašto ne postoji hercegovački jezik ako već postoji bosanski ili zašto se naziv tog jezika ne imenuje kao bosanskohercegovački ukoliko je on stvarno maternji svim stanovnicima Bosne i Hercegovine dakle ne samo onima koji žive pored reke Bosne. U svakom slučaju, “nominovanje jezika državnim imenom ukazuje na želju da to bude u budućnosti jedini službeni i obavezni državni jezik, da se taj jezik nametne drugima kao obavezan, da se potisnu srpski i hrvatski jezik” (Suzić, 2001, 43−46). Za sada, u Ustavu Bosne i Hercegovine stoji da su bosanski, hrvatski i srpski jezik u ravnopravnoj upotrebi na čitavom prostoru države uz napomenu da se u praksi prva dva jezika ne koriste u Republici Srpskoj kao što se ni treći jezik ne koristi u Federaciji (Bošnjaka i Hrvata).

Za utvrđivanje postojanja formalno posebnih jezika na tlu SFRJ su uglavnom korišćeni pseudokriterijumi, a u ovom kontekstu je bosanskohercegovačko-bošnjački lingvista DŽ. Jahić otišao ubedljivo najdalje opravdavajući postojanje odelitog i samostalnog bosanskog jezika:

“Oni koji danas hoće da nađu odgovor na pitanje postoji li zbilja taj bosanski jezik, u principu su spremni i da ga ’priznaju’ ako im se dokaže da postoji. Oni laičkom metodom hoće da vide u čemu se taj jezik razlikuje od tobož inače ’razlikovnih’ srpskog i hrvatskog, ili bivšeg (‘nerazlikovnog’) srpskohrvatskog jezika i da se tek tada uvjere u njegovo postojanje, odnosno nepostojanje. To je ona naša poznata metodološka grješka (ne samo laička, jer je ona vrlo raširena čak i u filologiji, istina politiziranoj). […] Ko zna po koji put u ovoj knjizi ponavljamo ono što već jednom moramo zapamtiti: u našim balkanskim prilikama jezik da bi bio jezik ne mora se obavezno bitno razlikovati od drugog jer taj razlikovni princip nije mjerilo postojanja, odnosno nepostojanja nacionalnih jezika” (Jahić, 1999, 252).[24]

Dakle, to su bili krucijalni argumenti za proglašenje jednog govora, dijalekta, narečja posebnim i međunarodno priznatim jezikom na Balkanskom poluostrvu, a samim tim i na prostoru SFRJ. Tim istim kriterijumima se vodio i „čuveni“ lingvista crnogorskog jezika Vojislav Nikčević, zdušno podržavan od strane njegovih hrvatskih kolega pogotovo sa Zagrebačkog sveučilišta i HAZU. Ovaj apostol crnogorskog jezika je prihvatio floskulu hrvatskog jezikoslovca Marija Grčevića da tzv. istočnohercegovački dijalekt nije ništa drugo nego crnogorski jezik (ali nikako obratno) (Grčević, 1998, 49). V. Nikčević je takođe uspeo da „utvrdi“ da crnogorski jezik pripada „skupini nostratičkijeh jezika i to bi bila njegova najšira i najdalja prošlost“, kao i da su Crnogorci (kao odelit etnolingvistički narod) na Balkan došli iz Polablja, a veze sa tom zemljom „iskazuju se u tome što crnogorski (i)jekavski kompleks u polapskome (i)jekavskom arealu nalazi najpotpuniji i najadekvatniji prototip“ (Kovačević, 2003, 22−38).[25]

Pre početka konačnog rasturanja i razbijanja SFRJ 1990. g. srpskohrvatski ili hrvatskosrpski jezik je bio više uniformisan nego 1945. g. ili 1918. g. U godini proglašenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske (1991.) stepen leksičkih varijacija ili razlika na nivou ovog jezika je bio između 3% i 7% (Sučić, 1996, 13) dok je danas sigurno veći. U kontekstu stvaranja sve većih leksičkih razlika između hrvatskog i srpskog standardnog jezika u Hrvatskoj je izdato u poslednje tri i po decenije nekoliko kapitalnih razlikovnih rječnika koji su imali jedinstveni politolingvistički cilj – što veće udaljavanje hrvatskog od srpskog idioma bivšeg zajedničkog srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika. Od svih ovakvih razlikovnih rečnika ovom prilikom bismo izdvojili po našem mišljenju najupečatljivije, ali ujedno i najuspešnije primere kao što su Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika Vladimira Brodnjaka (1991. g.), Razlike između hrvatskoga i srpskoga jezika Ivana Branka Šamije i Dražena Lukačića (1991. g.) i Hrvatski rječnik najučestalijih 7500 razlikovnih riječi hrvatskoga i srpskoga jezika, Stjepana Blaževića (1995). Konkretno se u ovim i ovakvim rečnicima razlikovanja „hrvatskih“ od „srpskih“ (i ujedno faktički inostranih) leksema (jer ih koriste Srbi)[26] nudi npr. točnozor ili pak točnostrijelka za snajper, odmoridbenik umesto turist ili veleprevrat umesto revolucija, itd.

Ovo čišćenje hrvatskog jezika od tzv. „srbizama“ u novoj hrvatskoj nezavisnoj državi vrhovnika dr. Franje Tuđmana i njegove HDZ partije koja je sledila uzore i praksu Hrvatske revolucionarne organizacije poglavnika Ante Pavelića je samo bio nastavak identične prakse ustaškog režima u Neovisnoj državi Hrvatskoj u Drugom svetskom ratu.[27] U Tuđmanovoj HDZ Hrvatskoj je bilo slučajeva da su Srbi sa neadekvatnim imenima (kao Jovan ili Jovanka) morali da ih menjaju u hrvatske varijante (Ivan i Ivanka) (Ramet, 1996, 210). Hercegbosanski Srbi su, sa svoje strane, na prostoru Republike Srpske takođe vršili puritaciju svog jezika kako od kroatizama tako i naročito od turcizama. Međutim, ovde je postojao i još uvek postoji za sada nerešiv problem zamene ogromnog broja tzv. „turcizama“ (u stvari orijentalizama) adekvatnim srpsko-slovenskim leksemama (šećer, pamuk, čarapa, itd.). Neophodno je napomenuti da u srpskohrvatskom ili hrvatskosrpskom i makedonskom jeziku postoji i do 4000 ovakvih turcizama. Na prostoru današnje nezavisne Crne Gore tzv. crnogorski jezik se piše isključivo latinicom i veoma uspešno i planski kroatizuje verovatno u okvirima ideološko-političkog projekta „Crvene Hrvatske“ (Croatia rubea) koji se finansira iz Zagreba. U istom kontekstu, razumljivo je da su prvi priručnici standardizovanog crnogorskog jezika štampani upravo u Zagrebu kao i da su prvi doktorati na temu crnogorskog jezika odbranjeni na Zagrebačkom sveučilištu. Kroatizacija srpskog standardnog jezika je prisutna i u Srbiji i to na području Vojvodine uključujući i Univerzitet u Novom Sadu (Bjelaković, Vojnović, 2010). Ipak, ispostavilo se da je srpski jezik u Crnoj Gori još uvek najgovoreniji u odnosu na sve druge jer se 43,1% građana Crne Gore izjasnilo na popisu stanovništva iz decembra 2023. g. (zvanični rezultati objavljeni tek oktobra 2024. g.) da im je srpski jezik maternji što za sobom povlači i pravno-logičan zaključak da srpski jezik pored crnogorskog treba da dobije status jezika u javnoj upotrebi na prostoru čitave države. Crnogorskim jezikom po istom popisu govori 34,5% stanovništva. Ukratko, srpski jezik u Crnoj Gori ima jasnu relativnu većinu iako ne i apsolutnu.

Neosporno je da se u poslednje tri i po decenije lingvoalhemija srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika uglavnom vrši na nivou leksike tako da je „rezervisanje pojedinih riječi“ na kraju ispala kapitalna razlika među tim jezicima (Suzić, 2001, 43−46). Međutim, leksički lingvistički inžinjering u ovom slučaju se u mnogim konkretnim rešenjima ne zasniva na etničkim korenima izabrane lekseme. Ovde ćemo navesti samo tri, možda i najkarakterističnija primera. Glagol oprostiti su hrvatski jezikoslovci proglasili za hrvatski izraz iako je leksema oprost stolećima sastavni deo jezičke prakse u Srba i vezuje se za srpsku hrišćansko-pravoslavnu etiku i crkvenu službu u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Srpski pandan „hrvatskoj“ leksemi oprostiti bi trebalo da bude izvinuti (se). Klasičan primer prihvaćenih leksičkih razlika između hrvatskog i srpskog jezika su reči kruh (hrvatski idiom) i hljeb (srpski ijekavski idiom), odnosno hleb (srpski ekavski idiom). Međutim reč hleb nije uopšte slovenskog već je germanskog porekla (hlaibaz). Na balkanske prostore je ova reč došla sa Gotima (hlaifs). Reč kruh su koristili i još uvek je koriste i Srbi. Tako npr. u Srbiji niko ne kaže „trbuhom za hlebom“ već isključivo „trbuhom za kruhom“. U Krajini se i dan danas kaže krušno (hlebno) brašno ili krušna (hlebna) mrva (Kasagić, 1997, 10). Ipak je verovatno slučaj tisuće (hrvatska reč) i hiljade (srpska reč) najtipičniji iako znamo da je prva varijanta opšteslovenskog karaktera, a druga potiče iz grčkog jezika. Drugim rečima, niti je tisuća tipična i samo hrvatska leksema, niti je hiljada uopšte slovenska iliti srpska reč. Da problem bude još zamršeniji, u srednjem veku su Srbi u Srbiji koristili upravo leksemu tisuća (a ne hiljada) koja se spominje i u znamenitom Dušanovom zakoniku iz 1349./1354. g. (154. Zakon):

„Koji se porotnici zakunu, i opravdaju onoga po zakonu, i ako se po tome opravdanju nađe baš sam predmet (corpus delikti) u onoga opravdanoga, koga su opravdali porotnici, da uzme carstvo mi od tih porotnika vraždu, po tisuću perpera, i više potom da se njima porotnicima ne veruje, ni da se ko za njih udaje, ni da se od njih ženi“ (Dušanov zakonik, 2001, 235).

Zaključci

Roditelji današnjih generacija koje govore srpskim, crnogorskim, hrvatskim i bosanskim jezikom, tj. jezicima, su svojevremeno u okvirima zajedničke države SFRJ govorili i pisali jedan srpskohrvatski ili hrvatskosrpski jezik. Ujedno su živeli na opštim gramatičkim, ortografskim i literarnim osnovama jezičke komunikacije na nivou čitave zemlje, ili bar njenog najvećeg dela. Međutim, njihova deca odrastaju i žive na i sa četiri zvanično različita i formalno dovoljno odvojena jezika iako je opšte poznato da je gramatička, sintaksička i morfološka podloga za sva ova četiri jezika ostala identična. Strancima je veoma teško da uoče stvarne razlike između ova četiri jezika, ali se na ovim razlikama uporno insistira od strane političara (Suzić, 2001, 43), ali i od mnogih nacionalnih jezikoslovaca kojima je očigledno politolingvistika sinonim za jezikoslovlje.

Na kraju ovog teksta izneo bih i nekoliko konkretnih zaključaka koji mogu da se iskoriste u daljim i dubljim istraživanjima fenomena politolingvističkog aspekta nestanka SFRJ preko dezintegracije i faktički čerečenja bivšeg zajedničkog srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika, a čija je lingvističko-filološka osnova bio srpski govorni jezik standardizovan u prvoj polovini 19.-og stoleća od strane Vuka Stefanovića Karadžića (1787. g.−1864. g.) za Srbe i samo za Srbe,[28] ali koji su hrvatski jezikoslovci i vrhovnici hrvatskog Ilirskog pokreta ubrzo proglasili za hrvatski književni jezik:

Uopšteno govoreći, poželjno je, ali ne i pošto-poto neophodno, da jedna savremena nacija ima i jedan jedinstveni standardno-književni jezik koji se zasniva na govornom jeziku te nacije, kao i jedan jedinstveni alfabetni sistem i pravopisno-gramatička pravila. Međutim, ukoliko ne postoji standardizovan nacionalni jezik, a taj narod želi da bude priznat na međunarodnom planu za odelitu i nezavisnu naciju koja ima pravo i na svoju nacionalnu nezavisnu državu, tada se ta standardizacija mora izvršiti po svim formalnim principima (gramatika, ortografija, rečnik) pri čemu se mora strogo voditi računa da se u procesu standardizacije uključi što više „dovoljnih razlika“ na nivou leksema, pravopisa, pisma i gramatike kako bi se takav standardizovani jezik i formalno razlikovao od sebi bliskih, tj. lingvistički istorodnih pa čak i istovetnih, jezika i tako stekao međunarodni legitimitet i verifikaciju formalne nacionalne posebnosti. Stoga proces standardizacije novoproklamovanih jezika poseduje i ideološko-političku pozadinu koja se provlači kroz raznorazne tehnike lingvističkog inžinjeringa ili lingvoalhemije. Ovaj fenomen je naročito jasno uočljiv na primeru razvalina bivšeg srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika na kojima danas egzistiraju četiri međunarodno priznata posebna jezika – srpski, hrvatski, bosanski i crnogorski.
Posledice primene (nemačkog romantičarskog) principa da jedna etnonacija može da govori samo jednim jezikom, tj. da pripadnici jednog govornog jezika pripadaju samo jednoj etnonaciji i da ta jedinstvena lingvistička etnonacija ima prirodno pravo da živi u svojoj sopstvenoj nezavisnoj državi ujedinjenoj na čitavom svom etnografskom prostoru su bile dalekosežne za čitav evropski kontinent pa tako i za južnoslovenske narode na prostoru Jugoistočne Evrope.[29] To je praktično značilo, i još uvek znači, prekrajanje povesnih granica na evropskom kontinentu što je upravo i bio osnovni razlog za građanski rat na prostoru bivše SFRJ devedesetih godina prošloga stoleća. Rasturanje te SFRJ je otpočelo onoga trenutka kada su dijalekti ili narečja zajedničkog jezika proglašena za nacionalne i odelite jezike (tj. prvo za etnonacionalne jezičke idiome) iako u dijalektologiji i to na svetskom nivou i dan danas postoji otvoreno i nerešeno pitanje o kriterijumima za utvrđivanje razlika između jezika i narečja. Ovakvo igranje dijalektološkom vatrom na etnografski izmešanom prostoru srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika je na kraju i moralo da dovede do paljevine čitave državne zgrade, a sami piromani su na kraju proglašeni za nacionalne heroje i borce za demokratiju.
Tipičan, ali ujedno i najopasniji, primer mešanja politike i ideologije u lingvističku nauku predstavljaju tzv. lingvoalhemičari i to pogotovo oni koji poseduju znanstveni kredibilitet na međunarodnoj sceni obzirom da njihova reč, odnosno slovo, poseduje težinu i uvažavanje u naučnim krugovima. Međutim, njima kao glavni i krajnji „znanstveni“ cilj nije utvrđivanje naučne istine, tj. njeno dokazivanje, već verifikovanje političkih stavova i nacionalnih ideologija. Posebno opasnu grupu ovakvih lingvoalhemičara čine oni koji prezentuju rezultate svojih „znanstvenih“ istraživanja o tuđim jezicima, a koji su po prirodi stvari veoma srodni sa njihovim maternjim (Ćorić, 2003).[30] Krajnji rezultati ovakvih lingvoalhemičarskih istraživanja i publikacija upravo i jesu politizacija i ideologizacija nauke u pre svega etnopolitičke svrhe pa tako konačno danas imamo četiri odelita i međunarodno priznata politolingvistička jezika umesto jednog (bivšeg srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog) lingvističkog bez obzira kako se on može i zvanično nazvati „na pravdi Boga“.
„Jezik“ kao reč (leksema) se upotrebljava u čitavom svetu u dva različita smisla. U prvom političkom smislu svaka etnonacija tvrdi da govori dovoljno različitim svojim jezikom od jezika svojih suseda. U drugom lingvističkom smislu, međutim, dva ili više idioma ili dijalekta koja su međusobno dovoljno razumljiva (tj. ne predstavljaju bitnu prepreku za međusobno razumevanje njihovih govornika) se smatraju izgovorima lingvistički jednog te istog jezika, tj. govora. Stoga, praksa je da nekoliko politolingvističkih „jezika“ u stvari predstavljaju izgovore jednog te istog lingvističkog jezika, a to se može dokazati i pokazati kada se ukloni politički ugao gledanja na ovaj problem tako da ostaje čisto lingvistički kriterijum sagledavanja realnog stanja stvari (Dixon, 1997, 7−8). Ukoliko ove reči pretočimo u postjugoslovensku jezičku praksu nakon 1991. g. na etnogeografskom prostoru bivšeg srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika dolazimo do jednostavnog zaključka da današnji srpski, hrvatski, bosanski i crnogorski jezik još uvek predstavljaju jedan jedinstveni i celoviti jezički sistem u čisto lingvističkom smislu reči obzirom da imaju u suštini istu standardizovanu gramatiku, sintaksu i ortografiju dok u leksičkom delu jezika postoje nevelike (5−8%) razlike i to u većini slučajeva razumljive i znane. Međutim, daljim smišljenim i dobro organizovanim lingvističkim inžinjeringom će se ove leksičke razlike zasigurno u budućnosti povećavati tako da će i razumljivost govornika ovog ili ovih jezika biti sve manja i manja sve dok se konačno ne postigne osnovni politolingvistički cilj: realno stanje stvari u kojem govornici više ne mogu dovoljno da razumeju jedni druge pa su im stoga potrebni ili prevodioci ili jedan (međunarodni svetski) jezik posrednik kao što je to slučaj sa engleskim jezikom u parlamentu Indije ili na čitavom prostoru Nigerije.
Na kraju se ipak pokazalo u praksi da se korišćenim kriterijumima za opravdavanje egzistencije odelitog hrvatskog, bosanskog i crnogorskog jezika od srpskog potvrdilo upravo ono što se u stvari htelo negirati, a ne ono što se želelo dokazati „i štapom i kanapom“ preko lingvističkih inžinjeringa i lingvoalhemija. Drugačije rečeno, potvrdilo se da su sva ta četiri jezika, naslednika bivšeg srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog, još uvek jedan lingvistički jezik samo sa četiri imena. Tako ispada da se u ovom slučaju identitet jezika poistovećuje prevashodno sa svojim formalnim nazivom, ali ne i sa posebnošću svoje unutrašnje strukture obzirom da je ona identična u sva ova četiri slučajeva. Tačno je rečeno da:

„Identitet nipošto ne treba poistovećivati s imenom, koje je samo jedna od njegovih komponenti. Jezici, kao i ljudi, mogu da imaju više od jednog imena, a – opet kao i kod ljudi – isto ime može da nosi više jezika“ (Bugarski, 1997, 17).

dr Vladislav B. Sotirović

Viljnus, Litvanija

Bivši univerzitetski profesor

Istraživač-saradnik Centra za geostrateške studije

Beograd

Citirana bibliografija

Allcock, J. B. (2000). Explaining Yugoslavia. New York: Columbia University Press.

Barbour, S., Carmichael C. (eds.). (2000). Language and Nationalism in Europe. Oxford−New York: Oxford University Press.

Beiser, F. (1992). Enlightenment, Revolution, and Romanticism: The Genesis of Modern German Political Thought, 1790−1800. Cambridge: Harvard University Press, Mass.

Beiser, F. (1996). The Early Political Writings of the German Romantics. Cambridge: Cambridge University Press.

Bjelaković, I., Vojnović, J. (2010). Naučimo srpski/Let’s learn Serbian, 1. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Odsek za srpski jezik i lingvistiku, Centar za srpski jezik kao strani.

Blažević, S. (1995). Hrvatski rječnik najučestalijih 7500 razlikovnih riječi hrvatskoga i srpskoga jezika. Zagreb−Sarajevo.

Brodnjak, V. (1991). Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika. Zagreb.

Brozović, D. (1970). Standardni jezik. Zagreb.

Bugarski, R. (1997). Jezik u društvenoj krizi. Beograd: Čigoja štampa.

Dixon, R. M. (1997). The Rise and Fall of Languages. Cambridge: Cambridge University Press.

Grčević, M. (1998). Zablude o istočnohercegovačkim govorima kao dijalekatnoj osnovici hrvatskoga književnog jezika. Jezik, XLVI/2. 41−56.

Greenberg, R. D. (1996). The Politics of Dialects among Serbs, Croats and Muslims in the former Yugoslavia. East European Politics and Societies, 10, 393−415.

Greenberg, R. D. (2000). Language Politics in the Federal Republic of Yugoslavia: The Crisis over the Future of Serbian. Slavic Review, vol. 59, № 3. 625–640.

Guibernau, M., Rex J. (eds.). (1999). The Ethnicity: Reader. Nationalism, Multiculturalism and Migration. Malden, MA.

Guskova, J. (2003). Istorija jugoslovenske krize 1990–2000, I–II. Beograd.

Halilović, S. (1996). Pravopis bosanskoga jezika. Priručnik za škole. Sarajevo.

Hayden, M. R. (1992). Constitutional Nationalism in the Formerly Yugoslav Republics. Slavic Review, vol. 51, № 4. 654–673.

Hayden, M. R. (1993). Recounting the Dead: The Rediscovery and Redefinition of Wartime Massacres in Late- and Post-Communist Yugoslavia. Watson, S. R. (ed.). Memory and Opposition under State Socialism. Santa Fe: School of American Research.

Historijat jezika i države. www.bosnianlanguage.com

Hungtington, P. S. (2002). The Clash of Civilization and the Remaking of World Order. London: The Free Press.

Hungtington, P. S. (2011). Civilizacijų susidūrimas ir pasaulio pertvarka. Vilnius: Metodika.

Jahić, Dž. (1999). Bosanski jezik i 100 pitanja i 100 odgovora. Sarajevo: Ljiljan.

Jahić, Dž., Halilović, S., Palić, I. (2000). Gramatika bosanskoga jezika. Zenica.

Judah, T. (1997). The Serbs. History, Myth & the Destruction of Yugoslavia. New Haven−London: Yale University Press.

Jugoslavija na kriznoj prekretnici. (1991). Beograd: Institut društvenih nauka.

Koks, K. Dž. (2009). Ante Pavelić i ustaška država u Hrvatskoj. Fišer, J. B. (ur.). Balkanski diktatori. Diktatori i autoritarni vladari jugoistočne Evrope. Beograd: IPS−IP Prosveta, 229−271.

Lencek, L. R. (1976). A Few Remarks for the History of the Term ‘Serbocroatian’ language, Zbornik za filologiju i lingvistiku, 19/1. 45–53.

Markotić, A., Sijerčić, E., Abdurahmanović, A. (1992). Ethnic Map of Bosnia-Herzegovina. Why. February. Sarajevo (Preuzeto iz knjige: Judah, T. (1997). The Serbs. History, Myth & the Destruction of Yugoslavia. New Haven−London: Yale University Press).

Mesić, S. (1994). Kako je srušena Jugoslavija: politički memoari. Zagreb: Nislavpress.

Mihaljčić, R. (1989b). The Battle of Kosovo in History and in Popular Tradition. Belgrade: BIGZ.

Moguš, M. (1995). Povijest hrvatskoga književnog jezika. Zagreb.

Nejlor, K. E. (1996). Sociolingvistički problemi među Južnim Slovenima. Beograd.

Nikčević, V. (2001). Crnogorska gramatika. Podgorica: Dukljanska akademija nauka i umjetnosti.

Okuka, M. (2006). O osamostaljivanju hrvatskog književnog jezika. Kunnapa, A., Lefeldt, V., Kuznetsova, S. N. (eds.). Microlanguages, Languages and Interlanguages. Anthology in Honour of Professor Alexander Dmitrievich Dulichenko. Tartu: Tartu University, Dept. of Slavonic Philology, 227−241.

Pranjković, I. (1997). Hrvatski standardni jezik i srpski standardni jezik. Jęzik wobec przemian kultury. Katowice. 50−59.

Ramet, S. P. (1996). Balkan Babel: The Disintegration of Yugoslavia from the Death of Tito to Ethnic War. Boulder, Colo.: Westview Press.

Samardžija, M. (1993). Jezični purizam u NDH. Zagreb: Hrvatska sveučilišna naklada.

Šamija, I. B., Lukačić, D. (1991). Razlike između hrvatskoga i srpskoga jezika. Zagreb.

Sotirović, V. B. (2011). Srpski komonvelt. Lingvistički model definisanja srpske nacije Vuka Stefanovića Karadžića i projekat Ilije Garašanina o stvaranju lingvistički određene države Srba. Vilnius: Štamparija Pedagoškog univerziteta u Viljnusu.

Sotirović, V. B. (2013a). Emigration, Refugees and Ethnic Cleansing: The Death of Yugoslavia, 1991−1999, Saarbrücken: LAP LAMBERT Academic Publishing.

Sučić, S. (1996). The Fragmentation of Serbo-Croatian into Three New Languages. Transition, 29, 10−16.

Ugresic, D. (1998). A Tale of the Book. Literaturen Vestnik, № 15, 1998. 1–13.

Woodward, L. S. (1995). Balkan Tragedy. Chaos and Dissolution after the Cold War. The Brookings Institution, Washington D. C. Harrisonburg, Virginia: R. R. Donnelley and Sons Co.

Belić, A. (1934). Nova Azbuka. Naš jezik, god. III, sveska 1. Beograd.

Brborić, B. (2001). S jezika na jezik. Sociolingvistički ogledi II. Beograd–Novi Sad: CPL–Prometej.

Brborić, B. (2007). Standardni jezik i jezički standard. Ivić, P., Klajn, I., Pešikan, M., Branislav, B. (2007) [1991]. Srpski jezički priručnik. Beograd: Beogradska knjiga, 11−36.

Dimić, LJ. (1997). Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918−1941, III. Beograd: Stubovi kulture.

Dušanov zakonik. (2001). Stevanović, M. Dušanovo carstvo. Beograd: Knjiga-komerc.

Ekmečić, M. (1993). Jedan jezik. Pobjeda, 6. novembar. 8.

Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma. (1991−2010). Službeni glasnik Republike Srbije. Br. 45/1991, 53/1993, 67/1993, 48/1994, 101/2005, 30/2010. Beograd.

Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma. (1992). Službeni glasnik srpskog naroda Bosne i Hercegovine. Br. 1. 9. maj. Sarajevo.

Ivić, P. (1995). Aktuelna pitanja srpskog književnog jezika”. Srpsko pitanje danas (Drugi kongres srpskih intelektualaca, Beograd, 22–23. april 1994). Beograd. 50–54.

Kadijević, V. (1993). Moje viđenje raspada. Beograd: Politika.

Kasagić (1997). Kruh, najslađa muka i najslađa riječ srbska. Gradiška: Gorazd.

Kovačević, M. (2003). Srpski jezik i srpski jezici. Beograd: Srpska književna zadruga.

Milosavljević, P. (1997). Srbi i njihov jezik: Hrestomatija tekstova. Priština: Narodna i univerzitetska biblioteka.

Mihaljčić, R. (1989a). Lazar Hrebeljanović. Istorija, kult, predanje. Beograd: BIGZ.

Nacionalni sastav stanovništva. Prvi rezultati popisa 1991. (1992). Beograd.

Peković, R. (ur.). (1987). Kosovska bitka. Mit, legenda i stvarnost. Beograd: Litera.

Pravopisno uputstvo za sve osnovne, srednje i stručne škole u Kraljevini SHS. (1929). Sarajevo.

Rezolucija komisije za izradu državnog prosvetnog programa. (1928). Beograd.

Samardžić, R. i drugi. (1989). Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji. Beograd: Srpska književna zadruga.

Sotirović, V. B. (2013b). Sociolingvistički aspekt raspada Jugoslavije i srpsko nacionalno pitanje. Treće dopunjeno izdanje. Viljnus: „Edukologija“ – Štamparija Litvanskog edukološkog univerziteta.

Sto godina Prosvetnog saveta Srbije. (1980). Beograd.

Suzić, N. (2001). Globalizacija i srpski nacionalni interesi. Banjaluka: TT-centar.

Tanasić, S. (2001). Jezička situacija u Bosni i Hercegovini: komunikacijsko jedinstvo i upadljiva simbolička razvedenost, s naglaskom na problematici u školstvu. Mønesland, S. (odg. urednik) (2001). Jezik i demokratizacija. Sarajevo: Institut za jezik. 249−259.

Ćorić, B. (2003). Lingvoalhemičari. Srpski jezik, 8/1−2. 209−220.

Ćorović, V. (1993). Istorija Srba. Beograd: BIGZ.

Napomene uz tekst:

[1] Termin etnonacija je najadekvatniji za označavanje nacionalne grupisanosti na tlu bivše Jugoslavije jer se njegovom upotrebom izbegava dvosmislenost značenja termina nacija u zapadnoj stručnoj literaturi. Tako, etnonacija u jugoslovenskom slučaju je faktički sinonim za termin nacija u nemačkom shvatanju tog pojma (ljudi + kultura), ali ne i u njegovom shvatanju od strane Francuza ili Anglo-Amerikanaca (ljudi + država). O etnonaciji, nacionalizmu i multikulturalizmu videti opširnije u (Guibernau, Rex, 1999).

[2] Jezik ukoliko želi da igra ulogu nacionalnog (tj. grupnog) identifikatora mora da ispuni sledeće kriterijume: 1) da ima svoje sopstveno pismo, koje je karakteristično samo za njega, 2) razrađena pravopisna pravila, 3) standardizovanu pisanu gramatiku, 4) izdat rečnik, tj. leksikon zasnovan na nacionalnoj književnosti, a koji se ima sastaviti koristeći originalne tekstove pisane na tom jeziku i 5) tako standardizovan jezik se mora prihvatiti od strane državnih organa i promovisati kao jedini jezički izraz u javnoj upotrebi i administraciji.

[3] Ovaj građanski rat na tlu bivše Jugoslavije 1990.-ih godina u koji se Zapad direktno umešao i podsticao je zasigurno deo posthladnoratovskog sukoba kultura i civilizacija na globalnom nivou o čemu je pisao Semjuel P. Hangtington (Hungtington, 2002). Tako je Rusija blokirala zapadne članice Saveta bezbednosti OUN svojim vetom da se krajiški Srbi silom reinkorporiraju u novu nezavisnu državu Hrvatsku, dok su za vreme tog rata muslimanske zemlje, a prvenstveno Iran, poslale u Bosnu i Hercegovinu 18.000 svojih mudžahedina zajedno sa novcem i oružjem. Nemačka je za čitavo vreme rata podržavala Hrvatsku, Rusija je npr. 1993. g. poslala bosanskohercegovačkim Srbima tenkove T-55 u vrednosti od 300 miliona američkih dolara, itd. (Hungtington, 2011, 30, 264−273).

[4] O ovom pitanju videti tipičan primer u (Moguš, 1995).

[5] Termini srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik ne potiču od Srba i Hrvata nego ih je stvorio Nemac Jakob Grim (Lencek, 1976). Voljom stratega hrvatskog nacionalnog pokreta – Ilirskog pokreta, ovaj jezik je još pre stvaranja zajedničke države Slovenaca, Srba i Hrvata 1918. g. postao jedan standardnojezički sistem i za Srbe i za Hrvate (Brborić, 2007). U ovom tekstu termin srpskohrvatski jezik se koristi da bi se označio jezik Srba i Hrvata kada je on nosio takvo zajedničko ime i kada je taj zajednički naziv za jezik ova dva naroda u javnoj upotrebi kao takav bio voljom političkih struktura moći (kada su i lingvistika i filologija služile politici) zakonski ozvaničen i pravno zaštićen (ili pak kada su pojedini političari i filolozi stvarno verovali da takav zajednički jezik i postoji). Lično ne podržavam stav da ta dva naroda govore istim jezikom pa da ih stoga i treba smatrati jednim etnosom sa dva plemenska imena, a najmanje sam saglasan sa stavom Miroslava Krleže, inače svojevremeno direktora Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, koji je povodom famozne deklaracije o navodnoj ugroženosti hrvatskog jezika u Jugoslaviji 1967. g. (Krleža je jedan od potpisnika te deklaracije ako ne i njen glavni autor) izjavio da su Srbi i Hrvati (Srbo-Hrvati) uvek govorili i pisali jednim jezikom koji se od strane Srba nazivao srpski dok su ga Hrvati označavali hrvatskim imenom. Ipak, i danas ima dosta autora, naročito inostranih, koji smatraju da je u istorijskoj perspektivi “hrvatski i srpski narod (je) govorio istim jezikom” (Guskova, 2003, I, 179).

[6] Kod Južnih Slovena termin književni jezik je upotrebljavan u XIX stoleću u tradicionalnom evroromantičarskom smislu termina da označi jezik književnosti, tj. jezik pismenosti jednog ili više naroda, ali se u narednom stoleću shvatilo da se književni jezik ne odnosi na sve sfere javnog i društvenog života. Tako se ustalio novi, sveobuhvatniji, termin – standardni jezik. Ipak, paralelno sa standardnim jezikom se koristi i književni jezik u smislu obeležavanja jezika lepe književnosti. Obzirom da su savremeni južnoslovenski jezici u većini slučajeva standardizovani u visokom stepenu, stoga se oba naziva – književni i standardni jezik – mogu upotrebljavati u terminološki skoro ravnopravnom smislu.

[7] U toku Američke revolucije 1776. g.–1783. g. bilo je ozbiljnih predloga da se za zvanični jezik u SAD-u proglasi američki kao američka varijanta engleskog jezika. Urdu jezik u Pakistanu je u stvari muslimansko-pakistanska varijanta hindi jezika u Indiji.

[8] Crnogorski jezik je ušao na mala vrata u crnogorsku javnost još pre više od dve decenije. Npr., u Podgorici se pojavio 2001. g. Crnogorski književni list u čijem zaglavlju stoji da “izlazi na crnogorskom, srpskom, hrvatskom i bošnjačkom jeziku” (Crnogorski književni list, 2001). O bosanskom jeziku i bošnjačkoj naciji videti opširnije u (Sotirović, 2008).

[9] Ipak, i ovde je bilo izuzetaka pa su tako u Sidneju postojale odvojene katedre za studije hrvatskog i srpskog jezika otvorene 1983. g. (Petrović, 1996, 212) što je bio siguran znak da se smrću J. B. Tita (1980. g.) ubrzo i sigurno raspada i njegova bratstveno-jedinstvenička SFRJ koju je i izgradio tako da i završi onako kako je i završila i to odmah nakon njegove smrti. Ostaje za čuđenje da je ova država uspela da preživi (preživotari) čitavih deset godina nakon Brozove smrti, ali se to dogodilo samo zahvaljujući podršci i pomoći Zapada obzirom da je Hladni rat još uvek trajao, a SFRJ je bila klasična kolonija Zapada. Sa padom Berlinskog zida u jesen 1989. g. pala je i SFRJ, a sa njenim nestankom nestao je i dotadašnji zajednički jezik za tri četvrtine njenog stanovništva kao formalno maternji.

[10] Godine 2000.-te je u Hrvatskoj stupio na snagu zakon kojim se onemogućava slanje poštanskih pošiljki adresovanih ćirilicom obzirom da je jedino zvanično pismo na teritoriji Republike Hrvatske latinica.

[11] O sociolingvističkom aspektu raspada i rasturanja SFRJ sa stanovišta srpskog nacionalnog pitanja videti opširnije u (Sotirović, 2013b).

[12] O jezičkoj politici u Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji opširnije videti u (Dimić, 1997, 372−410).

[13] Ricksmål ili Bokmål – dansko-norveški standard iz 1907. g./1929. g. i Landsmål ili Nynorsk – narodni standard iz 1864. g./1873 . g.

[14] Tvrtkovo krunisanje je obavljeno na teritoriji srpskih zemalja po pravoslavnom obredu, vrlo verovatno u manastiru Mileševi u Srbiji na grobu Sv. Save iako o tome nema savremenih istočnika, na Mitrovdan 26. oktobra 1377. g. Tom prilikom se Tvrtko okitio sugubim (dvostrukim) vencem, tj. krunom, za kralja Srba, Bosne, Pomorja i zapadnih strana (Mihaljčić, 1989a, 85).

[15] Vidi opširnije u (Mihaljčić, 1989b, 42−51).

[16] O Kosovskom boju videti opširnije u (Peković, 1987).

[17] I dan danas u Bosni i Hercegovini muslimana ima skoro polovina od ukupnog broja bosanskohercegovačkih stanovnika. Tako je 1992. g. u Bosni i Hercegovini bilo od ukupnog broja žitelja 43,7% Muslimana, 31,3% Srba, 17,3% Hrvata i 7,0% Jugoslovena i drugih (Markotić, Sijerčić, Abdurahmanović, 1992).

[18] Prema mišljenju Branislava Brborića, Srbi bi se do sada ujedinili u književnom jeziku ekavskog izgovora da nije bilo zajedničke jugoslovenske države (Brborić, 2001, 130).

[19] Razlika između srpskog i srbijanskog odgovara u ruskom jeziku razlici između russkiй i rossiйskiй. Naravno, nisu svi Srbijanci i (samo) etnički Srbi, ali su svi etnički Srbi iz Srbije Srbijanci. To isto važi i za hrvatski slučaj: nisu svi Hrvaćani i (samo) etnički Hrvati, ali jesu svi etnički Hrvati iz Hrvatske (zajedno sa Srbima iz Hrvatske) Hrvaćani.

[20] Pred raspad SFRJ živelo je 30,000 Hrvata u srbijanskom Beogradu, a 38,000 Srba u hrvaćanskom Zagrebu (9%) (Nacionalni sastav stanovništva 1991, 1992, 17). Međutim, predsednik banjalučke opštine, dr. Dušan Jakšić, je tvrdio da je u Zagrebu pre rata 1991. g. živelo 130,000 Srba, a ostalo ih samo 20,000. Srba je u Mostaru bilo 30,000, a ostalo 200 u avgustu 1992. g. Takođe su jednu trećinu Sarajlija sačinjavali Srbi (po popisu iz 1991. g. u Sarajevu je živelo 49,26% Muslimana, 6,63% Hrvata, 30% Srba, 10,65% Jugoslovena i 3,52% “ostalih”). U Sarajevo se doselio veliki broj sandžačkih muslimana (Bošnjaka) u godini pred izbijanje rata (pa su gradom kolale anegdote da se grad preimenuje u Sandžakovo). Te 1991. g. su Albanci činili jednu trećinu Skopljanaca (danas polovinu) dok je u samoj Srbiji bilo oko 600,000 onih kojima je maternji jezik bio srpskohrvatski, ali koji su imali drugačije nacionalno osećanje od srpskog. Prema Sabrini Ramet, u samoj Bosni i Hercegovini je bilo 43,8% Muslimana, 31,5% Srba i 17,3% Hrvata (Ramet, 1996, 187).

Na prostoru, sad već bivše Savezne Republike Jugoslavije (1992. g.–2003. g.), od 10,4 miliona stanovnika u Srbiji, 62,5% su bili Srbi, 16,5% Albanci, 5% Crnogorci, 3,4% Jugosloveni, 3,3% Mađari, 3,2% Muslimani (Barbour, Carmichael, 2000, 229). Pred nestanak zajedničke države, po popisu stanovništva iz 1991. g., u čitavoj SFR Jugoslaviji je živelo 23,528,000 žitelja; od toga u Bosni i Hercegovini 4,364,000, u Crnoj Gori 615,000, u Hrvatskoj 4,760,000, u Makedoniji 2,033,000, u Sloveniji 1,963,000, u užoj Srbiji 5,824,000, na Kosmetu 1,954,000 i u Vojvodini 2,034,000 (Guskova, 2003, I, 75).

Prema jednom sociološkom istraživanju, Srbi, Crnogorci i Muslimani (kao priznate nacije) su se pred razdruživanje više poistovećivali sa Jugoslavijom nego sa svojim federalnim jedinicama, dok su se Slovenci pre svega osećali pripadnicima Slovenije, Evrope pa tek onda Jugoslavije (Jugoslavija na kriznoj prekretnici, 1991, 236).

[21] Na latinskom jeziku reč (imenica) natio je izvedena od glagola nascor, natus i ima značenje srpskohrvatskog trpnog prideva rođen. Dakle, u izvornom (latinskom) smislu reči, nacionalna pripadnost je direktno povezana sa mestom rođenja.

[22] Bivši ministar odbrane SFRJ – general Veljko Kadijević, je izričit u svojim memoarima da je Jugoslaviju prevashodno razbio inostrani faktor, a pre svega Nemačka (Kadijević, 1993, 26–36). Da su nemačka i vatikanska diplomatija imale presudan uticaj u rasturanju SFRJ spolja nedvosmisleno potvrđuje i poslednji predsednik kolektivnog predsedništva Jugoslavije – Hrvat Stipe Mesić (Guskova, 2003, I, 132; Mesić, 1994).

Drugi autori, kao novinar Ljiljana Bulatović, univerzitetski profesor Smilja Avramov i ruski ekspert za Balkan Jelena Guskova eksplicitno optužuju SAD kao glavnog rasturača SFRJ, a sve u cilju totalnog uništenja “svetske crvene opasnosti”. Američki državni sekretar Voren Kristofer direktnu odgovornost za priznavanje nezavisnosti secesionističkih republika od strane Evropske Zajednice 1992. g. (današnja Evropska Unija) pre rešavanja svih spornih pitanja, što je neposredno uticalo na rasplamsavanje sukoba, prebacuje na nemačku diplomatiju. Bivši američki državni sekretar Henri Kisindžer naglašava da:

“zapadne demokrate su morali dva puta da razmisle pre nego što su priznali jednu balkansku državu čije se granice u etničkom, lingvističkom i istorijskom smislu nisu poklapale sa tradicionalnim poimanjem nacije i države. Kako su zapadni političari uopšte mogli da zamisle da bi Srbi, Hrvati i muslimani – čija je uzajamna mržnja dovela do raspada Jugoslavije – mogli da koegzistiraju i zajedno žive u još manjoj bosanskoj državi?” (Guskova, 2003, II, 7–9, 25, 28).

Kao jedan od najbitnijih faktora koji su uticali na način na koji se Jugoslavija raspala jesu uspomene na predhodni građanski rat 1941. g.–1945. g. (Hayden, 1992, 655; Hayden, 1993; Woodward, 1995, 239–240; Judah, 1997, 117–134; Allcock, 2000, 381–410). Tako npr., prema rečima dr. Radovana Karadžića, Srpska demokratska stranka je formirana 12. jula 1990. g. u Sarajevu da bi zaštitila Srbe jer se ponovo “spremalo ono što je zaustavljeno 1945. i da je iznova kucnuo čas da se srpski narod dokrajči i dokolje”. Takođe, Karadžić napominje u intervjuu za Moskovske novosti od 5. septembra 1993. g.:

“To je bio nastavak Drugog svetskog rata, ljudi su pamtili šta im je učinila ova ili ona porodica i bojali se da će sve to da se ponovi, i govorili su: Bolje je da mi njih prve pobijemo, nego da oni pobiju nas. Ljudi nisu zaboravljali ko im je ubijao njihove očeve, dedove i matere. Svi su se plašili osvete i počinjali su prvi” (Guskova, 2003, I, 347).

[23] Kao iskonski maternji jezik svim južnoslovenskim žiteljima Bosne i Hercegovine, kao i svima onima koji govore štokavskim narečjem na čitavom području bivših Jugoslavija, može da bude samo srpski (Milosavljević, 1997).

[24] Jahić je i koautor gramatike bosanskog jezika (Jahić, Halilović, Palić, 2000). Inače, zvanična standardizacija bosanskog jezika je otpočela 1996. g. kada je izdat Pravopis bosanskoga jezika Senahida Halilovića (Halilović, 1996).

[25] Nikčević je, inače, i autor poznate „dukljanske“ gramatike crnogorskog jezika (Nikčević, 2001) sa kojom je otpočela i njegova konačna standardizacija.

[26] Srbi ne prevode ili ne nalaze adekvatne slovenske lekseme za većinu stranih (zapadnih) reči koje se pogotovo odnose na tehniku i tehnologiju. Stoga je prisutni hrvatski leksički purizam koji se sprovodi preko neologističkog lingvističkog inžinjeringa u stvari udaljavanje hrvatske kulture od Zapada, a zarad izbegavanja “srbizama”. Tako npr. u hrvatskom standardnom jeziku se umesto navodnog srbizma “artiljerija” koristi turcizam topništvo, itd.

[27] O jezičkoj politici purizma u NDH videti u (Samardžija, 1993). O ličnosti poglavnika Ante Pavelića i politici njegove NDH videti u (Koks, 2009).

[28] O ovoj tematici opširnije videti u (Sotirović, 2011).

[29] O nemačkom romanticizmu videti opširnije u (Beiser, 1992; Beiser, 1996).

[30] Videti npr. pisanje eminentnog hrvatskog jezikoslovca Ive Pranjkovića o hrvatskom i srpskom jezičkom standardu i njegovim razlikama u (Pranjković, 1997). Inače, ovaj jezikoslovac se „proslavio“ svojim konstruktivnim predlozima za hrvatski novogovor nakon 1991. g. Tako je on, između ostalih neologizama, predložio i korjenoslovstvo umesto etimologije, narječoslovstvo za dijalektologiju ili pak ovrhovoditelj za egzekutor, itd. (Okuka, 2006, 233).

Hvala na poverenju! Molimo vas podelite, širite istinu!

Podelite na društvenoj mreži:

You May Also Like