Najskuplja srpska greška u 20. veku
Svaki decembar kod Srba budi sjećanje na katastrofalnu odluku, zbog koje Srbi i danas ispaštaju. Odluku, koja je donesena 1. decembra 1918. godine u kući Krsmanovića u Beogradu. Međutim, pre odluke u kući Krsmanovića, Srbija je bila primorana da vodi Veliki rat, i ako za njega nije bila pripremljena.
U Srbiji je 1914. godine bila prilično nestabilna politička situacija, koju je dodatno pojačavala izmučenost i finansijska iscrpljenost posle dva balkanska rata. Tenzije sa Austrougarskom su samo dodatno pogoršavale stanje. Vlada nije kontrolisala sve segmente državne vlasti i nije se znalo ko donosi ključne odluke. Zadnje što je trebalo Srbiji tada je rat, pogotovo rat svjetskih razmjera. Međutim, želje su jedno, a realnost nešto sasvim drugo. Sa sjevera, iz Beča, ali i sa istoka, iz Sofije, stizali su signali da rat „visi u vazduhu“. Pašić je pokušao da izdejstvuje da se u Narodnoj skupštini, po hitnom postupku, usvoji državni budžet za 1914. godinu, ali u tome nije uspio. Srpsko strančarenje ponovo je došlo do izražaja. Opozicione partije listom su glasale protiv. Predsjednik Vlade se zato u januaru 1914. godine obraća Rusiji i traži pomoć “ da dopuni što pre svoje naoružanje“, ne bi li tako, bar za izvjesno vrijeme, “oslabila agresivne težnje“ Austrougarske, Bugarske i Turske.
“Ako događaji prinudeSrbiju da ovaj materijal upotrebi“, pisao je Pašić Rusima, Srbija će platiti carskoj Vladi odgovarajuću vrijednost. Za slučaj da ga ne upotrijebi, ona će ga vratiti u stanju u kojem ga je dobila. Troškovi transporta pašće na teret Srbije.
Tek kada je zvanični Beč, posle atentata u Sarajevu poslao nezabilježeno drzak ultimatum, zavađene političke stranke u Srbiji pružile su ruku pomirenja na sastanku održanom 24. jula 1914. godine, kada je jednoglasno odlučeno da se sve ucjene Beča odbiju. Četiri dana kasnije, 28. jula, Austrougarska je objavila rat Srbiji. U zoru 12. avgusta počela je prva od četiri velike ofanzive na Srbiju iz Bosne. U to vrijeme Pašić je u Nišu lenjirom iscrtavao buduće granice jugoslovenske države. Istoričar Jovan Radonjić, koji je bio pored njega, zabilježio je: “Sjećam se dobro da je granicu Banata povukao daleko na istok, vododelnicom između hunjadske i krašovske županije, a na sjeveru niz rijeku Moriš. Zahvativši Suboticu, Baju, celu Baranju i Međumurje, počeo je da povlači granicu između naše buduće države i Austrije, obuhvativši pritom i Celovac…“
Posle prvog poraza austrougarske vojske na Ceru, 20. avgusta 1914. godine, Nikola Pašić uputio je memorandum svim ambasadorima Srbije, u kojem je obrazložio ratne ciljeve i u okviru toga nužnost stvaranja jedne, jugoslovenske države. U tom dokumentu, sa kojim će biti upoznati i moćnici iz Austrije, obrazloženo je da bi jedna takva država, od 15 miliona stanovnika, postala brzo ekonomski i vojnički spremna da bude jedan od stubova stabilnosti u posleratnoj Evropi. Tri mjeseca kasnije 7. decembra 1914. godine, donijeta je Niška deklaracija, u vrijeme najkritičnijih trenutaka Prvog svjetskog rata, koju je usvojila srpska Narodna skupština i u kojoj se isticalo da su prioritetni ratni ciljevi Srbije: oslobađanje Hrvata, Slovenaca i Srba koji žive u Austrougarskoj i ujedinjenje sa njima. Tim činom, Srbija je definitivno utvrdila ratne ciljeve i svoj “sveti zadatak“.
U vrijeme kada Pašić definiše srpski ratni cilj, na Drini su ukrstili oružje uglavnom Sloveni: na jednoj strani Hrvati, muslimani, Slovenci, Česi, pa i Srbi iz Austrougarske, a na drugoj Srbi iz Srbije. Južni Sloveni iz Dvojne monarhije nisu pomišljali da napuste habzburgovsku zastavu i sa oružjem u ruci pređu na srpsku stranu. Umjesto da već na prvi pucanj pohitaju svojoj braći u Srbiji, što je očekivao dio Srbi i Pašić, Hrvati, muslimani i Slovenci su kidisali na srpske položaje kao zvjeri, nadmašujući u tome, ali i u svojoj bezobzirnosti prema srpskim vojnicima, ranjenicima, kao i civilnom stanovništvu, vrlo često i same Njemce i Mađare. Tako, kako su se južni Sloveni u austrougarskim uniformama ponijeli u početku rata 1914. godine, tako su se u Srbiji ponašali do samog kraja svjetskog krvoprolića – napisaće Vasa Kazimirović. Kada se Srbija u jesen 1915. godine, neoporavljena od rana zadobijenih 1914. godine u kojoj je slomila tri ofanzive vojske u plavim uniformama, našla na udaru triju armija – Austrougarske, Njemačke i Bugarske – i bila upućena samo na sebe i svoje znatno prorijeđene trupe, uputila je apel velikim savezničkim silama da joj se najhitnije uputi pomoć od najmanje 40.000 vojnika. Njen zahtjev bio je odbijen, mada su se u Solunu već nalazile trupe Antante.
Uprkos silnim žrtvama na frontu i u pozadini, srpska Vlada nijednog trenutka, ni kada se u poznu jesen 1915. godine našla u bezizlaznoj situaciji, pritisnuta austrougarskim i njemačkim snagama sa sjevera i sjeverozapada i bugarskih sa istoka, nije ni pomišljala da obustavi borbu, da se odrekne svojih ratnih ciljeva – stvaranja jugoslovenske države. Odbila je sve ponude Austrougarske i Njemačke o separatnom miru. U najvećoj krizi Nikola Pašić je odbio i predlog Nemačke od 24. septembra 1915. godine, da Srbija napusti savezništvo sa silama Antante i zaključi separatni mir i da za to bude nagrađena teritorijom sjeverne Albanije do Jadranskog mora, Crnom Gorom i djelovima Bosne i Hercegovine.
Odgovor na Pašićevo odbijanje ubrzo je stigao. Uslijedio je opšti udar na Srbiju, od Oršave do Višegrada. Pod komandom njemačkog generala Makenzena, na srpsku vojsku ustremile su se armije Njemačke, Austrougarske i Bugarske. Ofaanzivu, koju je najavila, takva silovita artiljerijska vatra, po ocjenama mnogih vojnih eksperata Evropa do tada nije vidjela. Umjesto mira, Srpska vrhovna komanda izabrala je da pokuša da se sa trupama koje su joj još stajale na raspolaganju probije kroz kačanički tijesnac ka Skoplju i odatle uspostavi vezu sa savezničkim jedinicama u Solunu. Pošto taj manevar između 18. i 20. novembra 1915. godine nije uspio, krenulo se u povlačenje preko Crne Gore i Albanije na sjeverno albansko primorje, da bi se tu vojska oporavila, reorganizovala i potom produžila borbu. Golgota srpske vojske kroz albanske vrleti odavno je ušla u istoriju.
Prva ponuda Srbiji za sklapanje separatnog mira stigla je od Austrougarske 2. decembra 1914. godine uoči početka Suvoborske bitke, posredstvom grčke Vlade, sa porukom da se prekine „krvavi i za Srbiju beznadežni rat“. Dva dana kasnije, kad je kontraofanziva srpske vojske bila u punom zamahu, austrougarski poslanik u Atini je izjavio da njegova država nema težnji da pripoji srpske teritorije i da ona želi da uvjeri srpsko stanovništvo u svoja iskrena osjećanja miroljubivosti. I njemački poslanik tih dana je ubjeđivao grčkog premijera Venizelosa da prenese sličnu poruku srpskoj Vladi. U jesen 1915. kada su počele pripreme za četvrtu veliku ofanzivu na Srbiju, a centralnim silama se pridružila i Bugarska, njemački emisar Albin Kučbah, pojavio se i Nišu. Došao je da Pašiću prenese poruke svojih nalogodavaca, da se u poslednjem času sklopi mir sa centralnim silama.
“Ali moj trud je bio uzaludan. Izuzev svojih najbližih saradnika, nikoga više nije puštao preda se…Jednostavno nisam mogao da prodrem do njega. Nije mi pošlo za rukom čak ni da ustanovim gdje se Pašić nalazi. Ja sam mu tada dostavio jedno pismo 24. septembra 1915…“
U ovom pismu Kučbuh je Pašiću ukazao na katastrofu u kojoj će se Srbija naći ukoliko brzim sklapanjem mira ne spriječi predstojeći napad. Na ovo pismo Pašić nije odgovorio. U razgovorima sa njemačkim emisarom Pašić je nastojao da dobije odgovor na pitanja koja su ga zanimala, pritom ništa nije odbijao, ali ništa nije ni nudio. I Georg Štrajt, ministar spoljnih poslova Grčke, angažovao se na sondiranju terena za sklapanje separatnog mira sa Srbijom. O njegovom angažmanu profesor Andrej Mitrović je napisao: “Grk se, naime, pokazao spreman da preuzme ulogu posrednika između centralnih sila i Srbije, ali pod uslovom da na tome radi u sporazumu i sa nekim mjerodavnim ličnostima svoje države, pre svega sa kraljem Konstantinom – što se navodno nije dopalo Berlinu, pa se već posle nekoliko dana odustalo od cijele akcije..“
Međutim, Nikola Pašić i Aleksandar Krađorđević su sve ponude odbijali, zarad jugoslovenske države. Države, koju nije želio niti srpski vojnik, niti srpski seljak, niti srpski učitelj. A, nisu je željele niti velike sile.
Istoričar Dragoljub Živojinović, čak tvrdi da su velike sile odbile da prihvate Deklaraciju. Svaka od ovih zemalja imala je svoje posebne razloge zbog kojih nije htjela da uvaži ovu ideju. Edvard Grej, šef engleske diplomatija, u nekoliko navrata isticao je da ambicije Londona nisu stvaranje Jugoslavije, nego proširena Srbija koja bi dobila širok izlaz na Jadransko more. Da bi pridobili Bugarsku da se priključi saveznicima Antante, engleski političari su bili spremni da Sofiji ponude teritorijalne ustupke, odnosno djelove Makedonije koji su bili sporni posle završetka Prvog balkanskog rata, a koje je držala Srbija. Kako bi od Beograda dobili pristanak za „određenu teritorijalnu transakciju“, Englezi su bili voljni ne samo da obnove ratom opustšenu Srbiju, nego da joj daju status i značaj “velike Srbije“.
U carskoj Rusiji, koja je bila najvažniji saveznik Srbije, nisu mogli da shvate da se u Beogradu tako olako prihvata ideja o stvaranju države u kojoj bi trebalo da zajedno žive narodi sa međusobnim ozbiljnim konfesionalnim razlikama. Jedan od najuticajnijih ruskih političara Sergej Dimitrijevič Sazonov, koji je za vreme rata bio ministar inostranih poslova, energično se suprotstavljao stvaranju ove države. Ruski ministar iznio je nevjericu u mogućnost srećnog života Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj državi, i tom prilikom naglasio d Rusija nastoji da posle završetka rata Srbija bude jedna snažna i teritorijalno uvećana država, koja će imati širok izlaz na Jadransko more.
Međutim, planovi Nikole Pašića i regenta Aleksandra su bili drugačiji. U mnogo čemu se oni dvoje nisu prevarili – da će narod Srbije htjeti i moći da se odbrani od moćnih agresora. Srbi iz Srbije su se zaista pokazali kao vojska koja zaslužuje najveće priznanje. Nisu se prevarili ni u procjeni saveznika iz Antante. Predosjećali su da će Srbija svojom borbom, žrtvom i svojom vjernošću obavezati velike sile Antante da prihvate nacionalne ciljeve. Na kraju se to i desilo. Međutim, njihovi planovi preskupo su koštali srpski narod. Zarad utopije o zajedničkoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca, srpska Vlada nije prihvatila ponuđene aranžmane, koji bi Srbiju poštedjeli ogromnih nevolja. Ta utopija je Srbiju koštala 1 250 000 stanovnika, 62% muškog stanovništva od 18 do 55 godina. U odnosu na ukupno stanovništvo, Srbija je bila država sa najvećim brojem ljudskih žrtava. Posledice te odluke, srpski narod osjeća i danas.
IZVOR: https://www.geopolitica.ru
