Jovan B. Dušanić: Srpske vođe su tada bile istinska elita

Zbog velikih zasluga porodice Jeftanović, a naročito Gligorija M. Jeftanovića posebna knjiga o njima trebalo je da bude napisana mnogo ranije.

Gligorije je neosporni lider srpskog naroda u BiH u vreme Austrougarske okupacije i zahvaljujući njemu srpski narod postigao je kulturni preporod.

Kaže to u intervjuu za „Glas Srpske“ redovni univerzitetski profesor u penziji Jovan B. Dušanić Lipljanski i povodom objavljivanja nove knjige „Gorostas iz Sarajeva – Gligorije M. Jeftanović i njegovo doba“,

Povodom izlaska knjige „Utemeljivači Republike Srpske na prelazu iz XIX u HH vek“ Dušanić je za „Glas“ ranije pojasnio da je Gligorije M. Jeftanović bio neosporni vođa srpskog naroda u borbi za crkveno-školsku autonomiju u vrijeme austrougarske vladavine. Za tadašnje srpske vođe naglasio je da su oni bili istinska nacionalna elita, a između njih i naroda postojala je prirodna harmonija.

GLAS: Na „Glasovom“ Sajmu knjige dobili ste nagradu „Stuplje“ za njegovanje srpske tradicije i pravoslavne duhovnosti za knjigu „Utemeljivači Republike Srpske na prelazu iz XIX u HH vek“, objavljenu u izdanju Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva iz Istočnog Novog Sarajeva?

DUŠANIĆ: Sigurno da je prijatno kada drugi primete vaš rad i visoko ga ocene te sam blagodaran članovima žirija koji su knjigu nagradili. Međutim, to neće imati nikakav uticaj na moje dalje aktivnosti i nastaviću da radim kao i do sada: na onome što smatram značajnim za naš narod bez obzira na to da li će to biti prepoznato od savremenika ili ne.

GLAS: U izdanju Arhiva Republike Srpske nedavno je objavljena Vaša nova knjiga „Gorostas iz Sarajeva – Gligorije M. Jeftanović i njegovo doba“, čije predstavljanje će biti u Banjaluci 15. oktobra u Banskom dvoru  Kulturnom centru. O porodici Jeftanović ste i ranije pisali, a sada ste im posvetili posebnu knjigu. Kako je do toga došlo?

DUŠANIĆ: Zbog velikih zasluga porodice Jeftanović u XIX i prvoj polovini HH veka, a naročito Gligorija M. Jeftanovića (1840-1927), pre bi se moglo postaviti pitanje zbog čega posebna knjiga o njima nije napisana mnogo ranije. U knjizi „Utemeljivači Republike Srpske – na prelazu iz XIX u HH vek“ napisao sam nepotpunu biografiju Gligorija M. Jeftanovića, kao i njegovih predaka i potomaka i ona se završava podatkom da su Gligorijevog sina Dušana (1884-1941) ustaše uhapsile (maja 1941) u Sarajevu, prebacili u zatvor u Zagrebu, a zatim ubili u junu 1941. u logoru Jadovno te da je Dušanova supruga Milena sa njihovom decom (Ksenijom, Predragom i Nenadom) otputovala bratu Franji Petrinoviću u Čile, gde je živela pre udaje za Dušana.

U poslednjoj rečenici teksta o porodici Jeftanović u toj knjizi napomenuo sam da potomaka Gligorija Jeftanovića više nema na našim prostorima. Raselili su se širom Evrope (Francuska, Nemačka, Italija…) i Amerike (SAD, Kanada, Čile).

Kada je knjiga bila u štampi (leto 2023), Beograd i Sarajevo je posetila unuka Dušana Jeftanovića (Predragova kćerka) – Andrea Jeftanović, književnik i profesor univerziteta u Čileu. Tada sam odlučio da bi bilo dobro da uz njenu pomoć upotpunim postojeći tekst novim podacima iz njene porodične arhive te vremenski horizont proširim i na vreme posle 1941. godine. Stupio sam sa Andreom u kontakt, kasnije i sa Milenom i Karolinom (kćerkama Dušanove Ksenije) i one su mi ustupile mnogo dokumenata i fotografija iz porodične arhive Jeftanovića. Od Jovanke Arsić Karišik dobio sam dokumente i fotografije iz zaostavštine Gligorijevog sina Zdravka (1895-1965). Osim toga, uspostavio sam kontakt i sa potomcima Gligorijeve kćerke Dragice (udate Spalajković) i od njenih potomaka dobio Dragičine dnevničke beleške te dokumente i fotografije iz porodične arhive Spalajkovića.

GLAS: Najveći dio knjige posvetili ste Gligoriju, ali ste nas upoznali sa osnovnim podacima i njegovih predaka i potomaka. Iz toga se vidi, kako je to istakao i profesor Milo Lompar, da „uspon sarajevske porodice Jeftanović u više pokolenja u izvesnom smislu pokazuje da se ponekad kod nas nije ostvarivala ona inače tačna i pomalo zloslutna tvrdnja Isidore Sekulić o srpskim građanskim porodicama koje su brzo podlegle procesu dekadencije, odnosno opadanju životnih snaga već u trećem kolenu.“

DUŠANIĆ: Prema porodičnom predanju Jeftanovići su poticali od slovenskog plemena Novljana, koje se doselilo na Balkan u VII veku na području srednje Bosne, u okolini današnjeg Travnika, a posle su se selili prema reci Neretvi, da bi se u XVI veku doselili u Gatačko polje. Međutim, pouzdano se zna da preci Gligorija Jeftanovića vode poreklo iz Stare Hercegovine (sela Samobora kod Gacka) i da su do sredine XVII veka nosili prezime Popović. Prezime Jeftanović dobijaju po Jefti Popoviću, koji se u to vreme odselio iz Hercegovine u Posavinu. Gligorijev deda Petar (1750-1830) se u prvoj polovini DŽIH veka iz Posavine doseljava u (Donju) Tuzlu. Kao jedan od uglednijih srpskih zanatlija – ćurčija (krznara) on se potom seli u Sarajevo. Bilo je to vreme kada su se ćurčije bavile i tabačkim zanatom (prerada sirove kože). Petar se smatra rodonačelnikom ugledne sarajevske porodice Jeftanović, ali će ona veliki ekonomski uspon i društveni ugled postići u vreme njegovog sina Manojla (1781-1878), unuka Gligorija i praunuka Dušana.

Manojlo, pored zanatskih, sve više razvija i trgovačke poslove u vezi sa kožom i krznom i svoje poslovne veze sve više širi i one će se protezati od Smirne na istoku do Lajpciga na severu. On je prvi srpski trgovac sa sopstvenom stalnom komisionom radnjom u Beču.

Manojlov sin Gligorije je najmarkantnija ličnost ove čuvene sarajevske porodice i neosporni lider srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vreme austrougarske okupacije. Zahvaljujući njemu porodica Jeftanović postiže veliki ekonomski uspon, a srpski narod kulturni preporod. Razvijajući poslove koje je nasledio od oca, on sve više ulaže u građevinsku delatnost i nekretnine (gradi i čuveni hotel „Evropa“), bankarstvo (osnivač je i najveći akcionar od prve Srpske štedionice, do Srpska centralna privredna banka d.d. Sarajevo), izdavaštvo (osniva Srpsku dioničarsku štampariju i dnevno-politički list „Srpska riječ“) i slično. Osim toga on je utemeljivač i prvi predsednik Srpskog pevačkog društva „Sloga“, utemeljivač i veliki donator Društva za potpomaganje siromašnih Srba đaka za Veliku školu u Beču. te „član-utemeljač“ Društva Sveti Sava u Beogradu, a pomogao je i osnivanje srpske štamparije u Zagrebu te političkog časopisa „Srbobran“ u istom gradu. Značajna sredstva donirao je za „Bosansku vilu“ te najznačajnijoj srpskoj kulturnoj instituciji u Bosni i Hercegovini za vreme austrougarske vladavine – SPKD „Prosvjeta“. Sarajevskoj mitropoliji donirao je izdašna sredstva za njenu štampu i izdvajao je značajna sredstva i za svetosavske priredbe.