Bilo je u Šumadijskoj diviziji i dobrovoljaca
Iz nepotpisanog teksta „U Šumadijskoj diviziji koja je prva probila Solunski front – bili su vojnici iz Kraljeva i okoline“, na portalu „Krug“ objavljenog 15. septembra 2022, moglo se saznati da su toga dana, u Kraljevu, na Trgu srpskih ratnika, „položeni venci na Spomenik srpskim ratnicima palim za slobodu otadžbine od 1912. do 1918. godine“ (https://www.krug.rs/kao-da-je-bilo-nekad/u-sumadijskoj-diviziji-koja-je-prva-probila-solunski-front-bili-/).
Da li na samoj svečanosti ili, možda, u prethodnom „informativnom razgovoru“, istoričar Nemanja Trifunović, kustos Narodnog muzeja u Kraljevu, objasnio je da je „prva srpska jedinica koja je probila Solunski front bila Šumadijska divizija u kojoj su se nalazili vojni obveznici iz Kraljeva i okoline. Divizija je bila u sastavu Druge armije vojvode Stepe Stepanovića i naši preci, naši Kraljevčani, uspeli su da izvrše svoj dnevni zadatak pre predviđenog roka i čak da pomognu susednim jedinicama u zauzimanju neprijateljskih bugarskih rovova“.
Iz Trifunovićeve priče moglo bi se razabrati da su u sastavu Šumadijske divizije ratovali isključivo „vojni obveznici iz Kraljeva i okoline“, sve sami udarnici, „pre određenog roka“, ali ne, nije bilo tako, u njenom sastavu ratovao jer i neodređeno velik broj srbskih dobrovoljaca. Jer, kad je Srbija objavila mobilizaciju, na mobilizacijska mesta stigao je i poveći broj nepozvanih, odnosno dobrovoljaca, od kojih je oformljeno šest prekobrojnih pukova s ukupno 26.016 dobrovoljaca. Peti prekobrojni puk u čijem se sastavu našao 4.231 dobrovoljac, raspoređen je u Šumadijsku diviziju.
Za ovu temu nebitan je ratnički put Šumadijske divizije, ali valja znati bar neke od podataka bitnih za njeno postojanje.
Na primer:
Pošto je sredinom jeseni 1915, pod pritiskom Centralnih sila, srbska vojska bila prinuđena na povlačenje (smatra se da je tada brojala oko 200.000 ljudi), njena Vrhovna komanda izdala je 25. novembra naređenje svim komandantima armija da se, s obzirom na novonastale okolnosti, „dalje povlačenje naše vojske mora izvršiti kroz Crnu Goru i severnu Albaniju na Jadransko more, a na liniju: Drač-Skadar“.
Istoga dana dato je i jedno naređenje komandantima operativnih trupa, kome se zaista ne može odreći vizionarstvo. Ono glasi:
„Nastao je trenutak, kada se sticajem prilika moramo povlačiti kroz Crnu Goru i Albaniju. Kod naše vojske su moral i disciplina popustili a vera u spas Otadžbine izgubljena. Stanje vojske je u opšte nepovoljno. Bojati se, da sada pri povlačenju kroz Albaniju i Crnu Goru na Jadransko Primorje ne nastupi još veća klonulost i rasulo kod trupa, kao i rasturanje i predavanje neprijatelju u većim razmerama… Ubedite sve, da je ovo povlačenje državna potreba, spas države, i da je u ovim teškim danima naš spas u istrajnosti, strpljenju i krajnjem požrtvovanju sviju nas, sa verom u konačan uspeh naših saveznika i da s toga treba istrajati do kraja“.
Pet dana kasnije, komandant Šumadijske divizije izvestio je svoje pretpostavljene „da su moral i disciplina kod vojnika i podoficira u tolikoj meri opali, da se više na njih ne može računati. Begstvo iz komande i odricanje poslušnosti svojim starešinama uzelo je toliko maha, da su oficiri nemoćni da ovo spreče. Trupe nisu više sposobne ni za kakvu borbu, a najmanje za nameravanu ofanzivu, jer su brojno slabe, pri tome gole, bose i gladne; stoka sasvim iznurena i nesposobna za vuču. Arnautski živalj, neprijateljski je raspoložen prema našoj vojsci. Ništa se više od njih nemože kupiti za ishranu ljudi i stoke; zbog pljačke je razdražen i sa oružjem u ruci napada naše vojnike. Ako i dalje budemo ostali na sadanjim položajima, ja predviđam, da ćemo i ovo malo vojske izgubiti, jer su vojnici i podoficiri, na žalost i veći deo oficira, izgubili svaku nadu u kakav uspeh i veru u svoje starešine. S toga molim komandanta, da ovu moju predstavku… uzme u najozbiljnije rasmatranje i učini kategoričnu predstavku Vrhovnoj Komandi da se… što pre povučemo sa vojskom, dok u vozovima bude trajalo ovo malo hrane za ljude i stoku sa kojom jedva da se može doći do novih slagališta, u protivnom katastrofa je neminovna“.
O bekstvu srbskih vojnika svedočio je tih dana i kralj Petar: „Svi se žale na bekstva. Jučerašnjim danom i noćas imali smo na 1.000 bekstava!!! – Sva vojska povlači se… Došao IV konjički puk sa Brankom Jovanovićem; oficir veli da nemaju nekoliko stotina vojnika jer svi beže, pa i komora sa zapregom… Đeneral Rašić sa štabom Kombinovane divizije veli: od 11.000 vojnika nema 5.000 sve pobeglo… Vojnici u masama begaju, predale se topčije, a topove svoje napustili“.
Sve to odnosilo se na vojnike iz redovnog armijskog sastava, dok su (ne)prilike u kojima su se našli srbski dobrovoljci bile nešto drukčije prirode. Naime, čim je srbska vojska počela da se povlači prema Crnoj Gori i Arbaniji, Srbija je prestala da vodi računa o svojim dotadašnjim dobrovoljcima. Iz jednog saopštenja srbskog Ministarstva inostranih dela od 22. decembra 1916. godine, datom Ministarstvu vojnom, proizilazi da „nismo vodili računa o dobrovoljcima, kad smo se preko Albanije povlačili, nego smo ih otpustili i ostavili da idu kud koji zna“. Mogao je to biti samo „gest dobre volje“ prema srbskim dobrovoljcima sa strane, mada je svima bilo dobro poznato da dobrovoljci nisu imali drugog izbora no da u povlačenje krenu s ostalim delovima srbske vojske… Uistinu, dobrovoljcima nije bilo ni na kraj pameti da se pri povlačenju izdvajaju iz svojih jedinica, da beže svojim kućama, da se predaju; svaki takav pokušaj bio bi korak u smrt. Otud, njima nije bilo do bežanja, a zbog „motiva više“, gubici među dobrovoljcima bili su tokom povlačenja neuporedivo manji od onih koji su snašli vojnike svih poziva iz Srbije.
Prema jednom izveštaju od 25. decembra 1916. godine, srbska vojska bila je svedena na 2.350 oficira i 110.000 vojnika, naoružanih sa 72 topa, oko 50.000 pušaka, 173 mitraljeza, 707 sabalja i 1.700 karabina. „Napuštanje cele naše teritorije umanjio je duh naše vojske i uvećao broj vojnika, koji se je predao neprijatelju“. Dan ili dva kasnije, iz engleskog generalštaba stigao je izveštaj da srbska vojska „predstavlja snagu od jedva 50.000 vojnika“, što je srbska Vrhovna komanda „popravila“ saopštenjem „da je srpska vojska brojno jaka oko 120.000 ljudi, da se njen broj s dana u dan uvećava, a njena snaga oporavlja i uzdiže i da nisu daleko dani, kada će srpska vojska ponovo osvedočiti svoju stvarnu vrednost“.
Uoči Božića 1916. godine, pošto se izvestan broj zalutalih i izostalih vojnika priključio svojim jedinicama (a prihvaćeni su i ranije „dobrodušno otpušteni“ dobrovoljci), Vrhovna komanda saopštila je „brojnu jačinu ljudstva pojedinih armija“, kako sledi: Prva armija 22.988, Treća armija 29.758, Druga armija 15.092, Odbrana Beograda 21.135, Komanda trupa Nove Oblasti 13.260, Timočka Vojska 26.400 i Rezervne trupe 11.117 vojnika, što ukupno čini 139.750 preživelih. I pored toga, istoričar Vladimir Ćorović zapisaće da se „broj srpskih vojnih lica, koja su uspela da se spasu, cenio na 120 000“.
Od svih tih cifara odudaraju podaci koji su saopšteni posle reorganizacije srbske vojske, obavljene ukazom od 27. februara 1916. godine, kada su formirane tri armije sa po dve divizije starih imena – Šumadijska i Timočka činile su Drugu armiju. Prema jednom izvoru, zvaničnom, ukupna jačina tako preformirane vojske iznosila je 6.025 oficira i 124.190 vojnika, dok je drugi izvor, i on zvaničan, pomenuo 7.025 oficira i 129.190 vojnika i podoficira. (Uzgredno valja napomenuti da su konji i mazge, za razliku od 6.000 manje ili više „obračunatih“ ljudi, i u jednom i u drugom izvoru popisani bez greške). Hercegovački, bokeljski i crnogorski dobrovoljci uključeni su u sastav Druge armije (malo u Šumadijsku, malo u Timočku diviziju) i samo zahvaljujući činjenici da su od Crne Gore do Krfa stigli „na revers“, to su jedini dobrovoljci o kojima je ostao trag u srpskoj vojsci na dan njene reorganizacije. Svi ostali dobrovoljci, i oni koji su preživeli arbanašku golgotu, i oni koji su se srpskoj vojsci priključivali kroz Crnu Goru ili do Drača i Krfa, bili su razbacani po svim jedinicama novooformljenih armija.
Posle zauzimanja Kajmakčalana („obavio“ je to Dobrovoljački odred vojvode Vuka) i gubitaka do kojih je došlo na celom frontu, na samom početku 1917. godine ponovo je reorganizovana srbska vojska: rasformirani su svi četvrti divizijski pukovi, a broj četa u bataljonima sveden je na tri. Krajem marta rasformirana je i Treća armija, a njeno ljudstvo upotrebljeno je za popunu Prve i Druge armije.
Komandant Prve dobrovoljačke divizije pukovnik Dragutin Milutinović izveštava ministra vojnog po svom dolasku u Solun, krajem januara 1918. godine:
„U vojničkom pogledu ova naša organizacija dala je vrlo lepih rezultata u slavnim borbama 1. divizije u Dobrudži, a u isto vreme – samo ovom divizijom (kad dođe II brigada) – pojačana je naša solunska armija sa oko 21.000 vojnika“.
Inače, ova brigada, u čijem se sastavu nalazilo ukupno 3.934 ratnika (220 oficira i 3.714 podoficira i vojnika) stigla je u Solun u dva ešelona: prvi je prispeo 29. marta, a drugi 1. maja 1918. godine. Svi oni prebačeni su na front posle nekoliko dana odmora.
Doda li se ovim ciframa i onih 1.100 dobrovoljaca poslatih iz Odese 25. januara 1917, kao i sastav Druge divizije od ukupno 2.663 vojnika, oficira i podoficira, prispelih u Solun 7. decembra 1917. godine i u šesnaest četa razbacanih po srpskim divizijama, onda se tek vidi o kakvom se pojačanju srbske vojske radilo; bila su to „svega“ 24.763 vojnika, od kojih je tri-četiri hiljade ušlo u Šumadijsku diviziju! Do njihovog dolaska, „broj ljudstva po četama srpske vojske nije iznosio ni 50% od njihovog formaciskog stanja“, da bi se prilivom dobrovoljaca iz Rusije „podigao njihov brojni sastav do 75% formaciskog stanja“.
Na dan uoči proboja Solunskog fronta, Šumadijska divizija brojala je 16.195 vojnika; ne zna se koliko je dobrovoljaca bilo među njima, možda i više od polovine jer je tada u srbskoj vojsci među oko 140.000 vojnika (jedan izvor pominje 10.000 više) bilo 82.600 dobrovoljaca, od toga 76.600 izvan Kraljevine Srbije, uglavnom iz krajeva koji su pre rata bili pod austrijskom i ugarskom okupacijom.
Vojvoda Stepa komandovao je Drugom armijom sve do 1919. godine, kada je stavljen na raspolaganje i, nešto kasnije, penzionisan.
Podrazumeva se da je pod komandom Vojvode Stepe ratovao povelik broj dobrovoljaca, od kojih je, posle Velikog rata, 501 naseljen na dobrovoljačkoj koloniji Marijin majur, krajem 1927. godine nazvanoj, po njemu, Stepanovićevo. (Naseljene su svega dve udovice poginulih dobrovoljaca – o poginulim dobrovoljcima, a njih je bilo nebrojeno, najčešće neoženjenim, skoro da i nema pomena u onovremenim spisima, njima se nije dalo da dožive obećana dobrovoljačka prava).
Biće da je isti slučaj i sa kolonijom Leonovac, od 1927. godine Vojvoda Stepa, gde je naseljeno 397 dobrovoljaca.
Na kraju, istoričaru Nemanji Trifunoviću, kustosu Narodnog muzeja u Kraljevu, ne treba zameriti zbog prilično neodređenih navoda u navedenom svečarskom govoru jer zvanična istorijska „nauka“ u Srba uopšte ne posvećuje pažnju srbskom dobrovoljačkom pokretu u srbskim oslobodilačkim ratovima 1912-1918. godine.
Zbog onih koje zanima istorijska istina, daje se ovde linkhttps://www.mediafire.com/?7ca9ff2s0krfkn1 – Srpski dobrovoljački pokret 1912-1918, Beograd 2008.
Autor: Ilija Petrović, istoričar