Američka istoričarka Marien Vencel: Bosanski bogumili nisu ni postojali, to je izmišljotina Austrougarske
Uloga mramorja u raspirivanju bratstva i jedinstva
Istoriografska, politička i ideološka manipulacija mramorovima (takozvanim stećcima) koja traje od doba vladavine bosanskog guvernera Kalaja dobila je novi podsticaj odlukom Uneska 2016. da ove jedinstvene spomenike uvrsti na listu svetske kulturne baštine
Američka istoričarka Marien Vencel, koja je karijeru posvetila proučavanju stećaka, stigla je 1960. godine u Sarajevo kako bi potvrdila ubeđenje da su stećci bogumilski nadgrobni spomenici. Četiri decenije kasnije došla je do saznanja da stećke nisu pravili bogumili, da bosanski bogumili nisu ni postojali i da su „bosanske“ konstrukcije s kraja 19. veka (nacija, jezik, crkva i izmišljeno ime za srpsku ćirilicu u BiH- „ bosančica“) pseudonaučne kreacije austrougarske okupatorske vlasti koja je „tražila ideološko uporište njima neophodnog razdvajanja Bosne i Hercegovine od Srbije“ (M. Ekmečić: „Dugo kretanje između klanja i oranja“, Beograd 2008. , str. 319).
Istorijska nauka u Srbiji, anestezirana jugoslavizmom, akademizmom i, neretko, srbofobijom, danas je, uglavnom, tamo gde je mlada i lakomislena Vencelova bila pre 64 godine.
To se vidi i po reakcijama na odluku Uneska (16. jula 2016) da stećke, na 30 lokacija u BiH, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji proglasi svetskom kulturnom baštinom. Tako se istura teza o „interkonfesionalnosti“ mramorja koje navodno povezuje pravoslavne, katolike i bugumile!!!
Obrazloženje i komentari povodom odluke Uneska bili su popraćeni melodramskom intonacijom u najboljoj tradiciji titoističkog fantazma o bratstvu i jedinstvu. Još jače, ispada da su ova stara groblja poslednje utočište bratstva i jedinstva.
Benjaminu Kalaju, austrougarskom guverneru okupirane BiH, odgovarala je „bogumilska teorija“ o stećcima jer je naglašavala ekskluzivnost „bosanstva“, a kasnijim jugoslavističkim ideolozima takođe, jer je to značilo da su stećci, po poreklu, i svačiji i ničiji.
„Vlaška teorija“, po kojoj su stećke podizala ratničko-stočarska plemena i koju je na kraju usvojila i Vencelova, jeste prvi korak na putu istine. Ali, kad se zastane na toj pukoj konstataciji, dva ključna problema (geneza i etno-religiozni identitet stećaka) ostaju zamagljeni, podložni novim mistifikacijama.
Najpre, mora se imati u vidu da je termin „stećak“ (od reči „stojećak“, usađenik) kalajevski, novokomponovani, kvazinaučni supstitut za narodski najraširenije ime „mramor“ pa se grupisani kameni nadgrobnici zovu „mramorja“. „St(oj)ećak“ je podvrsta mramora, termin određen oblikom mramora.
Trošeći već treći vek, angažovani tumači po pravilu kreću od ideoloških premisa a ne od realnih ekonomsko-političkih procesa, od istorijske dramaturgije koja je uslovila nastanak mramorja. Moglo bi se i ovako reći: jugoslavistički autori zaboravili su zakone dijalektičkog materijalizma (na kojem su, slaveći ga, napravili karijere). Ali, u ovom, i ne samo ovom slučaju, marksistička istorijska egzegeza je itekako funkcionalna. Ironija je da bivši, sinekuralni „dija-matovci“ zastupaju aistorijsku, „bezvremenu“ tezu: kako se stećci tobož „kontinuiraju“ na starobalkanske nekropole.
Ključ za razumevanje su socijalno-politički potresi i previranja u 12. veku, kada se mramorje i pojavljuje. Počinje feudalno restrukturiranje plemenskih društava, stvaraju se jake i centralizovane države: nemanjićka Srbija i Bosna, kao i ugarski feudalni poredak na zapadnom obodu današnje BiH. Istorijski, počinje zreli (“razvijeni“) srednji vek u kojem planine, pašnjaci i gorski izvori dobijaju vlasnika. Za razliku od ranog srednjeg veka kad su pastirske skupine mogle da se kreću u širokom luku, nomadski, neograničeno, i kad su planine i šume bile „gotovo ničija stvar“ (po Petru Skoku), dakle područja bez gospodara.
Bohumil Hrabak piše o nastaloj „strogoći pašnjačkog prava i u centralnoj i u primorskoj zoni Dinarida“ pa kaže: „Svaka padina je sa svake strane bila određena u pogledu vlasništva i svako neovlašćeno korišćenje trave i izvorske vode plaćalo se krvlju“.
Tako se tobožnja tajna sama otvara: mramorja su nastala kao masivni i masovni kameni dokazi i obeležja vlasništva nad zemljom, šumom, pašnjakom, vrelom… Kao markeri svojine, belezi vlasništva porodice, roda, bratstva, plemena. Mramorne gromade upozoravale su: ovo je „naša“ teritorija!
Ovu tezu potvrđuju sami mramori odnosno natpisi na njima. Od oko 72 hiljade mramorova koje su istraživači notirali, samo je na njih 363 registrovan uklesani ćirilični tekst.
Najčešća jezička formula, opšte mesto epitafa je: „na svojoj (zemlji) na plemenitoj“! Dugogodišnji i sistematični istraživač Šefik Bešlagić kaže: „U natpisima se rado ističe mjesto sahrane, odnosno groba, kao npr. ,na svojoj zemlji,’ ’na svojoj baštini’, ili ’na svojoj zemlji plemenitoj’. Negdje se konkretizira i mjesto zemlje, odnosno baštine, npr. : ’na svojoj baštini Koraju’, ili ’na svom plemenitom pod Kočerinom’“ (Š. Bešlagić: Stećci i njihova umjetnost, Sarajevo 1971.).
A ta zemljišna svojina, pečatirana mramorjem, nije bila uslovljeni feudalni posed (pronija) već pravno neotuđivo, nasledno dobro. Zato se taj posed „baštini“ (nasleđuje) i „plemenit“ je (po pravu rođačke grupe, plemena). Otud i uklesane kletve zbog moguće destrukcije, jer onaj ko bi devastirao mramorje uništio bi dokaz vlasništva.
Epitafi, takođe, otkrivaju i verski identitet graditelja mramorja: jedino se pravoslavni sveštenici pominju u natpisima. Bešlagić navodi njihova imena: popove Vukašina i Dabiživa, kaluđera Gligorija, monahinje Polihraniju i Martu, zatim popove autore natpisa: Pribislava, Gojčina i Pilipa, a njegovom spisku treba dodati i popa Prokopija (po Dragoljubu Dragojloviću). Bešlagić naglašava da su u pitanju pravoslavni popovi napominjući da se kod katolika „ime pop rijetko upotrebljavalo“.
Jedan papski dokument s početka 1373. , dakle posle dva veka stećaka, ilustruje versku mapu BiH: papa kaže da su „gotovo svi stanovnici“ Bosne „šizmatici, jeretici“ osim onih koje su franjevci pokatoličili (J. Šidak prema D. Farlati: Illyricum saacrum, IV, 63). Reč je o tome da su mramorja izvorno pravoslavna groblja, a posle 15. veka, jačanjem katoličke konverzije i kasnijom islamizacijom priča se širi i rasplinjuje. Dokaz za ovo je i Bešlagićev nalaz da je, uz termin mramorje, najčešći narodni naziv „grčko groblje“, a on sam konstatuje notornu činjenicu da je atribut „grčko“ zapravo sinonim za „pravoslavno“.
Etnogenezu pastirskih plemena u doba nastanka i procvata mramorja davno je rešio lucidni istraživač Stojan Novaković svojim brojnim dokazima da su u pitanju srpski i, u znatno manjoj meri, romanski rodovi, već u 12. veku, i ranije, prilično slovenizirani, srbizirani. Naravno, neke skupine i jednih i drugih, kroz stoleća, prošli su kroz procese verske i etničke konverzije. Novakovićevoj dijagnozi na kraju se priklonio i Konstantin Jireček.
Kuripešićev zapis
Prvi pomen stećaka u istoriografskoj literaturi, zapis koji rešava nedoumice čijim su jezikom i pismom klesani natpisi, nalazi se u poznatom putopisu Slovenca Benedikta Kuripešića iz 1530. godine. Bio je tumač u austrijskom državnom poslanstvu koje je preko Bosne putovalo u Carigrad na mirovne pregovore. Blizu Rogatice video je sledeće:
„Na uzvišici ima pet vrlo velikih kamenih grobova. Ne samo mi, nego i sami Turci čuđahu se kako je tih pet velikih kamenova, četvrtasto isklesanih, iznešeno na ovu glavicu. Tu leži vojvoda Radoslav Pavlović (Hercog Paulovitz von Radasel), koji je nekada vladao u toj zemlji, njegova žena, jedan sin, njegov brat i vjerni mu dvorjanin. Na velikom nadgrobnom kamenu istesan je na srpskom jeziku i srpskim pismenima natpis sa ovim mislima (riječima):
– Ja, vojvoda Pavlović od Radasela, gospodar i knez ove zemlje, ležim ovdje u ovom grobu. Dok življah, ne mogaše me turski car nikakvim junaštvom, ni kakvim darovima, pa ni borbom, ni velikom silom sa moje zemlje ni potisnuti, ni pobijediti; još manje sam mislio da se odreknem svoje vjere. Bog mi je dao da sam mnogo puta pobijedio Turke. Hvala Bogu i slava što vazda vjerovah i što svoju zemlju ostavljam u hrišćanskoj vjeri.
Kuripešić, govoreći o manjem marmoru, pod kojim leži Pavlovićev „vjerni vitez“, pa ponavlja identifikaciju: „Na kamenu je istesan krst i natpis na srpskom jeziku i srpskim slovima“ (B. Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, „Svjetlost“, Sarajevo, 1950. prevodilac Đorđe Pejanović, po reprint izdanju „Čigoja štampe“, priređivač Miroslav Niškanović, Beograd, 2001.).
Ovde treba staviti prst na čelo, kad su u pitanju priče o osmanskoj netoleranciji, devastiranju hrišćanskog i srpskog nasleđa. Bilo je svega toga, naravno, ali ispada da nisu bili u pitanju doktrinarni razlozi. Dakle, skoro sto godina posle zauzimanja Bosne, turskim vlastima nije palo na pamet da preklešu, unište ovakav Pavlovićev epitaf, a vitežev je još žešći: „Vojvodo Pavloviću, gospodaru moj, tebe ljubljah za moga života, vjernom službom služah tvojoj glavi. Sada ležim mrtav pod tvojim nogama, jer hoću i u zemlji da sam ti vjeran sluga. To si ti zaslužio slavni i junački kneže, jer je tvoj mač za vjeru hrišćansku posjekao mnogog Turčina“.
Autor: Milan Četnik
Izvor: Politika
